რეაქცია სტრესულ გამოცდილებაზე

• ნახვები956
• ლაიქები0
• რეიტინგი12345

თავი 8

თავის შინაარსი

• რეაქცია სტრესულ მოვლენებზე ემოციური და სომატური რეაქციები დაძლევის სტრატეგიები
• დაცვითი მექანიზმები
• ამჟამინდელი ვითარება,  წარსული გამოცდილება და რეაქცია სტრესულ მოვლენებზე
• სტრესულ მოვლენებზე საპასუხო რეაქციების კლასიფიკაცია მწვავე რეაქცია სტრესზე
• პოსტტრავმული სტრესული აშლილობა ადაპტაციის აშლილობა
• მწვავე სტრესული რეაქცია და მწვავე სტრესული აშლილობა კლინიკური სურათი
• დიაგნოსტიკა ორი კლასიფიკაციის მიხედვით
• ეპიდემიოლოგია ეტიოლოგია მკურნალობა მართვა
• პოსტტრავმული სტრესული აშლილობა სხვა სახის რეაქციები მწვავე სტრესზე პოსტტრავმული სტრესული
• აშლილობის კლინიკური სურათი დიაგნოზი
• ეპიდემიოლოგია
• რეაქცია სტრესულ გამოცდილებაზე
• ეტიოლოგია გამოკვლევა მკურნალობა
• რეაგირება განსაკუთრებული ტიპის მძიმე სტრესზე
• გაუპატიურება და ფიზიკური ძალადობა
• ომი და სხვა სახის შეიარაღებული კონფლიქტი ლტოლვილებთან და წამების
• მსხვერპლთან დაკავშირებული პრობლემები
• ადაპტაციის აშლილობა კლინიკური სურათი დიაგნოსტიკური კატეგორიები
• ეპიდემიოლოგია ეტიოლოგია პროგნოზი მკურნალობა
• განსაკუთრებული ტიპის  ადაპტაცია
• ფიზიკურ დაავადებასა და
• ფიზიკურ დეფექტთან ადაპტაცია
• ადაპტაცია
• ფიზიკური დაავადების დებიუტთან ადაპტაცია

სტრესული მოვლენები  ხშირად იწვევს ფსიქიკურ აშლილობას. მათ, აგრეთვე,  შეიძლება  გამოიწვიონ უარყოფითი ემოციური რეაქციები, რომელიც,  თავიანთი  ხასიათიდან და  სიმძიმიდან გამომდინარე, არ იძლევა იმის  საკმარის საფუძველს, რომ დაისვას შფოთვითი აშლილობის ან გუნ ებგანწყობის აშლილობის დიაგნოზი. მსგავსი, ნაკლებად მწვავე  რეაქციები, პოსტტრავმულ სტრესულ აშლილობას თან ერთად (რომელიც ინტენსიური  და ხანგრძლივი  რეაქციაა მწვავე სტრესორზე) მოცემულ  თავშია განხილული. ამ თავში აღწერილი  ყველა ფსიქიკური მდგომარეობა, გარდა ნორმალური  გლოვის   რეაქციისა კატეგორიზირებულია DCMIVსა  და   ICD10ის კლასიფიკაციებში,   როგორც ფსიქიკური აშლილობა. მოცემული თავი იწყება სტრესულ მოვლენებზე საპასუხო რეაქციის ზოგიერთი  კომპონენტის  აღწერით,   რომლებიც დაძლევის სტრატეგიასა (კოპინგი)  და დაცვით მექანიზმებს მოიცავს. შემდეგ განხილულია რეაქციები სტრესულ მოვ ლენებზე, სხვადასხვა სინდრომები, რომლებშიც  შედის მწ ვავე სტრესული რეაქციები,  პოსტტრავმული სტრესული აშლილობა, მძიმე  სტრესზე რეაგირების განსაკუთრებული ფორმები და ადაპტაციის დარღვევები.  ბოლოს განხილუ ლია განსაკუთრებული  ტიპის  ადაპტაციური რეაქციები, რომლებიც მოიცავს ადაპტაციას მძიმე დანაკარგთან და ლეტალურ დაავადებებთან; ასევე, იმ ზრდასრული ადამი ანების პრობლემები, რომელთაც  ბავშვობაში სექსუალური ძალადობა გადაიტანეს.

რეაქცია სტრესულ მოვლენებზე, რეაქცია  სტრესულ  მოვლენებზე სამი კომპონენტისგან შედგება:

1. ემოციური  ხასიათის რეაქცია, რომელსაც  თან ახლავს სომატური ცვლილებები; რეაქცია  სტრესულ  მოვლენაზე

2. დაძლევის სტრატეგია;

3. დაცვითი მექანიზმი.

დაძლევის სტრატეგიისა  და  დაცვითი მექანიზმების ცნებები  ნაწილობრივ   გადაფარავს ერთმანეთს,  მაგრამ, რადგან   სხვადასხვა თეორიას  მიეკუთვნება, ცალცალკე იქნება განხილული.

ემოციური და სომატური რეაქციები

არსებობს  ორი ტიპის საპასუხო რეაქცია: შფოთვითი, რომელსაც  თან  ახლავს ვეგეტატიური  ნერვული  სისტე მის აგზნება, რაც იწვევს მოსალოდნელი საშიშროების განცდას, გაღიზიანებადობას, ტაქიკარდიას, კუნთების ტონუსის მატებას და პირის სიმშრალეს; და დეპრესიული რეაქცია, რომელსაც თან ახლავს პესიმისტური  აზრები და ფიზიკური აქტივობის დაქვეითება. შფოთვითი რეაქცია, ჩვეულებრივ, ხიფათის შემცველ მოვლენებთან არის დაკა ვშირებული, მაშინ, როდესაც დეპრესიული რეაქცია დაკა ვშირებულია ისეთ  მოვლენებთან, როგორიცაა განშორება ან დანაკარგი.  ამ რეაქციების მახასიათებლები იგივეა,  რაც შფოთვითი და დეპრესიული აშლილობის სიმპტომები (აღ წერილია მეცხრე და მეთერთმეტე თავებში), მაგრამ, ისინი ნაკლებ  ინტენსიურია.

დაძლევის სტრატეგიები

დაძლევის სტრატეგიები  სტრესული მოვლენების   ზემო ქმედების შესუსტებას  ემსახურება; არბილებს  ემოციურ და  სომატურ  რეაქციებს  და  მეტნაკლებად აადვილებს ნორმალურ  ფუნქციონირებას (თუმცა, არა  გრძელვადიან პერსპექტივაში, იხ.  ქვემოთ). ტერმინი “დაძლევის სტრატ ეგიები” სოციალურ ფსიქოლოგიაში  ჩატარებული კვლევის შედეგად  წარმოიქმნა და   პიროვნების  გაცნობიერებულ აქტივობას გულისხმობს  (მაგ.,  სტრესორისთვის შეგნებუ ლად თავის არიდება).  პიროვნების არაცნობიერ რეაქციებს, რომლებიც  ქვემოთ იქნება განხილული,  დაცვითი მექა ნიზმები ეწოდება.დაძლევის სტრატეგიები ორი   ტიპისაა:   პრობლემის გადაჭრაზე მიმართული სტრატეგიები,  რომელთა მოქ მედების შედეგად არახელსაყრელი ვითარება ნაკლებად სტრესული ხდება და ემოციის შესუსტების სტრატეგიები, რომლებიც აქვეითებს სტრესორის საპასუხო ემოციურ რეაქციებს.

პრობლემის გადაჭრის სტრატეგიებია:

• დახმარების ძიება;
• ისეთი  ინფორმაციისა და რჩევების მოძიება,  რომლებიც პრობლემის გადაწყვეტაში დაგვეხმარება;
• პრობლემების გადაჭრა პრობლემის გადასაჭრელი გეგ მების  შემუშავება და განხორციელება;
• კონფრონტაცია  საკუთარი უფლებების  დაცვა და სხვა ადამიანების დარწმუნება, შეცვალონ საკუთარი ქცევა.

ემოციის შესუსტების სტრატეგიებია:

• ემოციებისგან განტვირთვა,  “ემოციური  ვენტილაცია”

სხვა ადამიანთან საუბარი და ემოციის გამოხატვა.

• პრობლემის  შეფასება  იმის  დადგენა,  თუ  რა  შეიძლება შეიცვალოს და რა _ არა. შესაძლებელი ცვლილებების განხორციელების მცდელობა პრობლემის გადაჭრის გზით და შეგუება იმასთან, რისი შეცვლაც შეუძლებელია.
• პრობლემის პოზიტიური გადაფასება  იმის გაცნობიერე ბა, რომ პრობლემა შეიძლება  რაიმე სასიკეთოს  მომტანი იყოს. მაგ.,  სამსახურის  დაკარგვამ შეიძლება  შესაძლე ბლობა მოგვცეს, უკეთეს საქმიანობას მოვკიდოთ ხელი.
• პრობლემის  თავიდან  აცილება  პრობლემის  შესახებ ფიქრზე უარის თქმა;  პრობლემის გამომწვევი  ადამიან ებისთვის თავის  არიდება; ან იმ სიტუაციებისთვის, რომ ლებმაც  შესაძლოა გამოიწვიონ პრობლემის გახსენება.

დაძლევის სტრატეგიები,  ჩვეულებრივ,  სასარგებლოა პრობლემის გადასაჭრელად  ან  ემოციური რეაქციის შესა სუსტებლად. მიუხედავად ამისა, ის ყოველთვის არ ასრუ ლებს  ადაპტაციურ  ფუნქციას. მაგ.,  ადრეულ  სტადიაზე სომატური დაავადების უგულვებელყოფა ვერ  იქნება ადაპ ტაციური, ვინაიდან  ამან  შეიძლება  შეაფერხოს შესაბამისი მკურნალობის დროულად დაწყება.  აქედან გამომდინარე, პიროვნებამ უნდა შეძლოს არა მხოლოდ დაძლევის სტრატ ეგიების  გამოყენება, არამედ იმის დაადგენაც, თუ  რომელი სტრატეგია შეესაბამება მოცემულ  ვითარებას.

გამკლავების არაადაპტაციური სტრატეგიები

ასეთი  სტრატეგიები დროებით ასუსტებს  სტრესულ მოვ ლენებზე ემოციურ  რეაქციას, მაგრამ  შემდგომში   უფრო დიდ  სირთულეებამდე მივყავართ.

გამკლავების არაადაპტაციური სტრატეგიებია:

• ალკოჰოლის  ან  მედიკამენტების    გამოყენება (რომლე ბიც ექიმის მიერ  არ არის დანიშნული) ემოციური რეაქ ციის შესასუსტებლად ან სტრესული ვითარების გაც ნობიერების შესამცირებლად.
• განზრახ თვითდაზიანება წამლის  დოზის გადაჭარბების ან სხეულის დაზიანების  გზით. ზოგი ადამიანი, იმისათ ვის,  რომ დაძაბულობა შეიმსუბუქოს, ბასრი ინსტრუმენ ტით ისერავს კანს და ამით იწვევს ტკივილსა და სისხ ლდენას. ზოგი  წამლის  გადაჭარბებულ   დოზას   იღებს, რათა  სიტუაციას თავი  დააღწიოს ან გააგებინოს სხვებს, რომ დახმარება სჭირდება.
• ემოციების თავშეუკავებლად  გამოხატვას შეუძლია დაძ აბულობის შესუსტება. ზოგ  საზოგადოებაში ასეთი ქცევა სრულიად მისაღებია გარკვეული გარემოებების დროს (მაგ., გლოვის დროს). იმავე ქცევამ განსხვავებულ ვითა რებაში  შეიძლება  გააფუჭოს ურთიერთობა ისეთ  ადამი ანთან, რომელიც სხვა შემთხვევაში დახმარების აღმოჩე ნას მოისურვებდა.
• აგრესიული ქცევა სიბრაზის  განცდის მყისიერ შესუსტე ბას იწვევს, მაგრამ მის გამო პიროვნება  შეიძლება  მომა ვალში უფრო მეტი  სირთულეებს წააწყდეს და ურთიერ თობები  გაუფუჭდეს.

 დაძლევის სტილი

როდესაც ერთი და იგივე ადამიანი სხვადასხვა სიტუაცი აში ერთსა   და  იმავე დაძლევის მექანიზმს  იყენებს, ითვ ლება, რომ  მას  დაძლევის (კოპინგის)   გარკვეული სტილი აქვს ჩამოყალიბებული. ზოგიერთი ადამიანი გამკლავების სტრატეგიებს  ვითარების მიხედვით  ცვლის. მაგ.,  სამსახ ურში იყენებს პრობლემის გადაჭრის სტრატეგიას, მაგრამ, როდესაც ცუდად გრძნობს თავს, განრიდების სტრატეგიას მიმართავს. ზოგი ადამიანი, ჩვეულებრივ, გამკლავების არაადაპტაციურ  სტრატეგიებს  იყენებს  (მაგ.,   სტრესის დროს ჭარბად მიიღებს წამალს ან ალკოჰოლს).  დაძლევის სტრატეგიები განხილული აქვს ლაზარუსს მოგვიანებით   მეცნიერებმა განასხვავეს ერთმანეთისგან “დაძლევის სტილი”, რომელიც განიხილება, როგორც ქცე ვის  შედარებით მდგრადი მახასიათებელი  და “დაძლევის რეაქცია”,  რომელიც სპეციფიკური ხასიათის რეაქციაა კონკრეტულ სტრესულ ვითარებაზე

დაცვითი მექანიზმები

დაცვითი მექანიზმები (ბოქსი 8.1) ესაა არაცნობიერი რეაქ ცია  გარე  სტრესორზე ან  შფოთვაზე, რომელიც შინაგანი კონფლიქტით არის გამოწვეული.  პირველად ეს მექანიზმე ბი ზიგმუნდ ფროიდმა აღწერა, ხოლო მოგვიანებით, უფრო დეტალურად, მისმა ქალიშვილმა ანა ფროიდმა (A. Freud,1936). სტრესზე რეაქციის დროს ყველაზე ხშირად რეპრესიის, უარყოფის, გადატანის, პროექციისა  და  რეგრესიის მექანიზმებს იყენებენ.  დაცვითი მექანიზმები არაცნობიერი პროცესებია, რაც  იმას ნიშნავს, რომ   მათი  გამოყენება განზრახ   არ ხდება  და  გამოყენების რეალური მოტივე ბი  არ არის გაცნობიერებული. მიუხედავად ამისა, ისინი შეიძლება    მოგვიანებით   გაცნობიერდეს  ინტროსპექციის გზით ან  სხვათა ახსნაგანმარტების შედეგად. ნაშრომში “ყოველდღიური ცხოვრების ფსიქოპათოლოგია”, ფროიდმა მოგვცა დაცვითი მექანიზმების განსაზღვრება. ეს ტერ მინი  მან   გამოიყენა მეხსიერებაში უეცარი ჩავარდნებისა და წამოცდენების მიმართ. დაცვითი მექანიზმების ცნების გამოყენება  სასარგებლო აღმოჩნდა  სტრესში მყოფი ადა მიანების ყოველდღიური ქცევის  სხვადასხვა ასპექტის გას აგებად, განსაკუთრებით კი ისეთი  ადამიანების, რომლებ საც ფიზიკური ან ფსიქიკური დაავადება აქვთ. ამ  ცნებას ფროიდი იყენებდა აგრეთვე  ფსიქიკური აშლილობის ეტი ოლოგიის ასახსნელად,   მაგრამ    ამ  შემთხვევაში  ის ნაკ ლებად სასარგებლო აღმოჩნდა. ძირითადი დაცვითი მექანიზმები განმარტებულია ბოქსში 8.1.ამჟამინდელი ვითარება, წარსული გამოცდილება და რეაქცია სტრესულ მოვლენებზე ბრაუნმა და ჰარისმა გვაჩვენეს, რომ ცხოვრებისეულ სტრესულ მოვლენებზე რეაგირება მოდი ფიცირდება ამჟამინდელი ვითარებისა და წარსული გამოც სტრესულ  მოვლენაზე  საპასუხო  რეაქციების  კლასიფიკაცია დილების შედეგად. ზოგი გარემოება პიროვნებას ცხოვრებ ისეული    სტრესული    მოვლენების    მიმართ    მოწყვლადს ხდის, მაგ., ერთგული ადამიანის არარსებობა, რომელსაც პიროვნება თავის პრობლემებს გაუზიარებდა. ასეთ ვითა რებებს მოწყვლადობის ფაქტორები ეწოდება. წარსულ გა მოცდილებას ასევე შეუძლია მოწყვლადობის გაზრდა. მაგ., ბავშვობაში მშობლების დაკარგვამ შეიძლება პიროვნება ზრდასრულ ასაკში უფრო მგრძნობიარე გახადოს იმ სტრე სული მოვლენების მიმართ, რომლებიც დანაკარგთან არის დაკავშირებული. თუმცა, დროში დაშორებულ მოვლენებს შორის ურთიერთკავშირის მეცნიერული შესწავლა ძნელია (ცხოვრებისეული მოვლენები და მოწყვლადობის ფაქტორე ბი მოგვიანებით იქნება განხილული)

სტრესულ მოვლენებზე საპასუხო რეაქციების კლასიფიკაცია ნებისმიერი  რეაქცია,   რომელიც სტრესული   მოვლენის დროს იჩენს თავს (და დაავადებების კლასიფიკაციებშია წარმოდგენილი),  ყოველთვის არ  არის  პათოლოგიური. გლოვა  ნორმალურ  რეაქციას წარმოადგენს მძიმე   დანა კარგის დროს და მხოლოდ ადამიანთა უმცირესობა იძლევა ძალიან მძიმე  ან  პათოლოგიურად  ხანგრძლივ რეაქციას. ასევე, არსებობს  ბუნებრივი საპასუხო რეაქციის პატერ ნები  საშიშ ან  ტრავმულ მოვლენებზე,  როგორიცაა, მაგ., საავტომობილო კატასტროფა. ადამიანების უმრავლესობას უჩნდება ძლიერი შფოთვის მყისიერი განცდა. რამოდენიმე საათის  განმავლობაში  ისინი  გაოგნებულები და  აგზნებ ულები არიან.   შემდეგ  კი მათი მდგომარეობა თანდათან უმჯობესდება.  ძალიან ცოტა ადამიანს  აქვს უფრო მძიმე და ხანგრძლივი სიმპტომები, ანუ პათოლოგიური რეაქცია. სიმძიმისა და  ხანგრძლივობის მიხედვით  ძნელი დასადგე ნია, თუ  სად გადის  ზღვარი სტრესულ მოვლენაზე  ნორმ ალურ და  პათოლოგიურ რეაქციებს შორის.  პრაქტიკაში ასეთი  დაყოფა სუბიექტურ  ხასიათს  ატარებს. იგივე მდ გომარეობაა იმ პაციენტების შემთხვევაში, რომლებიც საა ვადმყოფოში მედიკამენტურ  ან ქირურგიულ მკურნალობას გადიან. მათი უმრავლესობა შფოთავს, მაგრამ მხოლოდ რამდენიმეს აღენიშნება  ისეთი სიმწვავის შფოთვა, რომ ლის დროსაც ვლინდება უარყოფის ან სხვა დაცვითი მექა ნიზმები, რომლებიც ხელს უშლიან პაციენტის ჩართულო ბას მკურნალობის პროცესში. სტრესულ გამოცდილებაზე არსებული  რეაქციები ICD10ის  და DSMIVის მიხედვით  სამ  ჯგუფად კლასი ფიცირდება.

მწვავე რეაქცია სტრესზე

ამ  კატეგორიას განეკუთვნება უეცრად აღმოცენებულ  ინ ტენსიურ  სტრესორზე  მყისიერი და  ხანმოკლე  რეაქცია. ამავე დროს, პიროვნებას,  რომელიც ამგვარ რეაქციას იძლ ევა, მოცემული მომენტისთვის   არ უნდა  აღენიშნებოდეს რაიმე სხვა ფსიქიკური აშლილობა. ICD10ის განსაზღვრე ბის  მიხედვით,  მწვავე სტრესულ რეაქციას მაშინ ვხედავთ, თუ  იგი იწყება სტრესორის აღმოცენებიდან ერთი საათის განმავლობაში და  სუსტდება არაუმეტეს  48 საათის  შემ დეგ. DSMIVის განმარტების მიხედვით,  მწვავე სტრესული აშლილობა უარყოფითი მოვლენის განცდის დროს  ან  მის შემდეგ  უნდა გამოვლინდეს და ეს მდგომარეობა მინიმუმ ორ დღესა და  მაქსიმუმ  4 კვირას უნდა  გრძელდებოდეს. ეს ორი განსაზღვრება მოიცავს შფოთვითი რეაქციის გან სხვავებულ ფაზებს,  რაც შემდეგ ტერმინოლოგიურ გან სხვავებაში აისახება: რეაქცია  და  აშლილობა. ICD10ში უფრო ხანმოკლე,  ნორმალური საპასუხო რეაქციები მოი აზრება,  ხოლო DSMIV უფრო გახანგრძლივებულ, ნაკლე ბად გავრცელებულ რეაქციებს მოიცავს. ორივე დიაგნოს ტიკური სისტემის მიხედვით,  სტრესორი განსაკუთრებული ხასიათის უნდა იყოს. DSMIVის მიხედვით,  უნდა აღინ იშნებოდეს  თვითდაზიანების ან  სხვებისთვის ზიანის  მიყ ენების ქმედება ან ამის საშიშროება.

ადაპტაციის აშლილობა

ადაპტაციის დარღვევები საფეხურეობრივი და გახან გრძლივებული რეაქციაა პიროვნების ცხოვრებაში მომხდარ სტრესის შემცველ ცვლილებებზე. როგორც ICD10ში, ასევე DSMIVში ადაპტაციის აშლილობა, წამყვანი სიმპტომების მიხედვით, დაყოფილია დეპრესიულ, შერეულ შფოთვით აშლილობად; დეპრესიულ აშლილობად, რომელსაც ქცევითი აშლილობა  ახლავს  თან;  და  ემოციისა  და  ქცევის  შერეულ აშლილობად.  DCMIVში  შეტანილია  დამატებითი  კატეგო რია _ ადაპტაციის აშლილობა, რომელსაც შფოთვა ახლავს თან,  ხოლო  ICD10ში  შეტანილია  დამატებითი  კატეგორია უპირატესი  სხვა  ემოციური  აშლილობა,  რომელშიც  შე დის არა მხოლოდ შფოთვის თანხლებით მიმდინარე ადაპტა ციის აშლილობა, არამედ ისეთი ადაპტაციის აშლილობაც, რომელსაც რისხვა ახლავს თან. ICD10ში  სტრესულ გამოცდილებაზე სამი ტიპის რეაქ ცია  გაერთიანებულია კატეგორიაში “რეაქცია სტრესზე  და ადაპტაციის დარღვევები”  და შედის თავში F4, რომელსაც ეწოდება “ნევროზული, სტრესთან დაკავშირებული და სო მატოფორმული აშლილობები”. ამ ჯგუფში შემავალი აშლი ლობების განმსაზღვრელი  მახასიათებლებია:

• ეს აშლილობები მწვავე სტრესის ან გახანგრძლივებული, არასასურველი ვითარების უშუალო შედეგია;
• ამ  ფაქტორების გარეშე ეს აშლილობები არ ვითარდება.

 

DSMIV  განსხვავებულ   მაორგანიზებელ პრინციპს   იყ ენებს: მწვავე  სტრესული  აშლილობა და  პოსტტრავმული სტრესული  აშლილობა კლასიფიცირებულია,  როგორც შფოთვითი აშლილობები, მაშინ,  როცა ადაპტაციის დარ ღვევებს ცალკე ადგილი  აქვთ მიჩენილი კლასიფიკაციაში და არ არის შფოთვით აშლილობასთან დაკავშირებული.

ICD10ში მოცემული დამატებითი კოდები

თუ  ამ  რეაქციებიდან რომელიმეს თან სდევს განზრახ თვითდაზიანება, ამ  ფაქტის  დასაფიქსირებლად შეიძლება სხვა კოდი იქნეს დამატებული (კოდი X60X82). ეს კოდი შეიცავს თვითდაზიანების 23 მეთოდს. აგრეთვე,  შესაძლე ბელია გარკვეული ტიპის სტრესული მოვლენის დაზუსტება მისთვის თავი ძდან აღებული კოდის მინიჭებით (მაგ., Z58 ის გამოყენება დასაქმებასთან, ხოლო Z63ის  ოჯახურ ვი თარებასთან დაკავშირებული პრობლემებისთვის).

მწვავე სტრესული რეაქცია და მწვავე სტრესული აშლილობა

კლინიკური სურათი სტრესზე მწვავე ფსიქოლოგიური რეაქ ციის ძირითადი სიმპტომები არის შფოთვა და  დეპრესია. შფოთვა  ესაა რეაქცია  საშიშროების შემცველ  გამოც დილებაზე, ხოლო  დეპრესია  დანაკარგზე.  შფოთვა  და დეპრესია ხშირად ერთდროულად გვხვდება, რადგანაც სტრესული მოვლენა  ხშირად საშიშროებისა  და  დანაკარ გის  ნაზავს წარმოადგენს.  ამის ყველაზე კარგი მაგალითია საგზაო შემთხვევა,  რომლის დროსაც ერთერთი მგზავრი იღუპება. სტრესზე რეაქციის სხვა სიმპტომებია: გაშეშება, გაოგნება და მგრძნობელობის დაქვეითება, ტრავმული მოვ ლენების ზუსტი  თანმიმდევრობით  გახსენების უუნარობა, უძილობა, მოუსვენრობა, კონცენტრაციის გაძნელება და ვეგეტატიური რეაქციები: ოფლიანობა, გახშირებული გუ ლისცემა და ტრემორი. შესაძლებელია იყოს მრისხანება და ისტერიული ქცევაც. ზოგჯერ აღინიშნება გაქცევის რეაქცია   (მაგ.,  როცა  მძღოლი გარბის საგზაო  კატასტროფის ადგილიდან). დაძლევის სტრატეგია და დაცვითი მექანიზმები ასევე წარმოადგენს  სტრესულ  მოვლენებზე   მწვავე    რეაქცი ის შემადგენელ ნაწილს. ამრიდებლობა ყველაზე უფრო გავრცელებული  დაძლევის სტრატეგიაა. პიროვნება არიდებს თავს სტრესულ მოვლენაზე  ფიქრს და  საუბარს და  გაურბის ყველაფერს, რაც კი ამ  მოვლენას  ახსენებს. ყველაზე გავრცელებული დაცვითი მექანიზმია უარყოფა. ჩვეულებრივ, ამრიდებლობა და უარყოფა შფოთვის შეს უსტებასთან   ერთად კლებულობს.   ადამიანი  უფრო ად ვილად იხსენებს სტრესულ მოვლენასთან  დაკავშირებულ ფაქტებს და ნაკლებად  უჭირს  მათზე ფიქრი და საუბარი. ასეთი  დინამიკა საშუალებასიძლევა, რომ  ადამიანმა მოახ ერხოს სტრესული გამოცდილების `გადახარშვა~ და  მისი მიღება. თუმცა, ზოგჯერ ადამიანს უჭირს  ძლიერი სტრე სული მოვლენის დეტალების გახსენება.

კლინიკურ სურათში არსებული ვარიაციები

მწვავე  სტრესზე ადაპტაციური რეაქციის დროს ადამიანი იყენებს დაძლევის სტრატეგიებსა და დაცვით მექანიზმებს მანამ   (რაც მას  ნორმალური  ფუნქციონირების საშუალე ბას აძლევს),   სანამ   შფოთვა  და  დეპრესია  შესუსტდება. ამის შემდეგ  ის წყვეტს  მათ  გამოყენებას,   რათა  შეძლოს სტრესული გამოცდილების `გადამუშავება~.   მაგრამ მწვავე სტრესზე საპასუხო ყველა რეაქციას არ აქვს ასეთი  დინ ამიკა და ყველა დაძლევის სტრატეგია  არ არის ადაპტაცი ური. ამის მაგალითია დისტრესის შესასუსტებლად ალკო ჰოლისა და ნარკოტიკული ნივთიერებების გადაჭარბებული მიღება. ზოგიერთი დაცვითი მექანიზმიც ნაკლებად  ადაპ ტაციურია (მაგ., რეგრესია და გადატანა). ზოგჯერ დაცვი თი მექანიზმების  გამოყენება ზედმეტად  დიდხანს  გრძელ დება. ასეთ დროს ისინი  ადაპტაციურ ფუნქციას აღარ ასრულებენ. მაგ., უარყოფა შეიძლება  იმდენად დიდხანს გაგრძელდეს, რომ გამოიწვიოს სტრესული გამოცდილების გადამუშავების  გადავადება. ზოგჯერ სტრესული მოვლე ნების ცხადი მოგონებები ცნობიერებაში ხატების, ფლეშბეკის ან შემაწუხებელი  სიზმრების სახით  იჭრება. დიდხანს გაგრძელებულ ასეთ მდგომარეობას პოსტტრავმულ სტრე სულ აშლილობას უწოდებენ.

დიაგნოსტიკა ორი კლასიფიკაციის მიხედვით როგორც ზემოთ აღინიშნა, “მწვავე სტრესული რეაქციები” ICD10ში  და  “მწვავე  სტრესული აშლილობა” DSMIVში სტრესზე ფსიქოლოგიური რეაქციის სხვადასხვა ფაზას მოიცავს  DSMში  მოცემული განსაზღვრება, რომელიც ფართოდ  გამოიყენება,  ეხება კლინიკური თვალ საზრისით უფრო მნიშვნელოვან შემთხვევებს. ადამიანებს, რომლებსაც  მწვავე   სტრესული  აშლილობა ახასიათებთ, უფრო მეტი  ალბათობა აქვთ იმისა, რომ  მოგვიანებით პოსტტრავმული სტრესული   აშლილობა განუვითარდეთ  რა თქმა უნდა, პოსტტრავმულ სტრე სულ აშლილობას  ისეთივე სიმპტომები  ახასიათებს, რაც მწვავე  სტრესულ აშლილობას. მთავარი განსხვავება სიმპ ტომების  გამოვლენის  დროსა და ხანგრძლივობაშია. მიუხე დავად  ამისა, იმ ადამიანების 50%ს, რომლებსაც ტრავ მის შედეგად საბოლოოდ  უვითარდებათ პოსტტრავმული სტრესული აშლილობა,  ტრავმის შემდეგ  მაშინვე  არ აღე ნიშნებათ ყველა ის სიმპტომი,  რომლებიც მწვავე სტრესულ აშლილობას ახასიათებს კლასიფიკაციის ორივე სისტემა  ამ  აშლილობის ტიპიურ სიმპტომებს აღწერს. DSMIVის თანახმად, იმისათვის, რომ დავსვათ მწვავე სტრესული აშლილობის დიაგნოზი, სახეზე უნდა იყოს შფოთვის აშკარა სიმპტომები ან ძლიერი აგზნება, მოვლენის ხელახალი განცდა და ქვემოთ ჩამოთვლილი ხუთი დისოციაციური სიმპტომიდან  სამი. ეს სიმპტომებია:

1. გაშეშება და განსვლა  გარემო სიტუაციიდან;

2. ცნობიერების შევიწროება (“გაბრუებულ მდგომარეო ბაში ყოფნა”);

3. დერეალიზაცია;

4. დეპერსონალიზაცია;

5. დისოციაციური ამნეზია.

აგრეთვე,  შეიძლება  აღინიშნებოდეს თავის  არიდება ის ეთი  სტიმულებისთვის, რომლებიც  ტრავმის გახსენებას, მნიშვნელოვან დისტრესს ან სოციალური ფუნქციონირების გაუარესებას იწვევს. IჩD10ის მიხედვით,  ასევე აუცილე ბელია გენერალიზებული შფოთვითი აშლილობისთვის დამ ახასიათებელი ყველა სიმპტომის  არსებობა. ICD10ის თანახმად, მსუბუქი აშლილობის დიაგნოზის დასადგენად არ არის აუცილებელი დისოციაციური და სხვა სახის სიმპტომების არსებობა (F43.00). ზომიერი აშლილო ბის  (F43.01) დიაგნოზის დასადგენად, ქვემოთ ჩამოთვლი ლი სიმპტომებიდან,  აუცილებელია იყოს ორი  სიმპტომი, ხოლო მძიმე ფორმის დასადგენად (F43.02)  ოთხი. ეს სიმპტომებია:

• მოსალოდნელი  სოციალური ურთიერთობების  მიმართ

ამრიდებლობა

• ყურადღების ველის შევიწროება
• დეზორიენტაციის გამოვლინება
• სიტყვიერი აგრესია  და სიბრაზე
• უიმედობა ან სასოწარკვეთილება
• არაადეკვატური ან უმიზნო ჰიპერაქტიურობა
• არაკონტროლირებადი და ძალზე ღრმა დარდი (გლოვის ფენომენი განიხილება კულტურულ სტანდარტებთან შე საბამისობაში)

ტერმინები   “მწვავე    სტრესული  რეაქცია   და   მწვავე სტრესული აშლილობა” მხოლოდ მაშინ გამოიყენება,   თუ პიროვნებას  უშუალოდ სტრესული მოვლენის ზემოქმედე ბამდე  არ აღენიშნებოდა ასეთი  სიმპტომები.  სხვა შემთხ ვევაში რეაქცია მიიჩნევა მანამდე  არსებული ფსიქიკური აშლილობის გამწვავებად.

ეპიდემიოლოგია

პოპულაციაში მწვავე სტრესული აშლილობის გავრცელების სიხშირე  უცნობია. მწვავე  სტრესული  აშლილობა დაფიქ სირებულია საგზაოსატრანსპორტო შემთხვევების დროს გადარჩენილ ადამიანთა 13%ში , ძალადობის  მსხვერპლთა 19%ში და მასობრივი მკვლელობების თვითმხილველების  33%ში.

ეტიოლოგია

სტრესზე მწვავე რეაქცია შეიძლება  მრავალი სახის მოვლე ნამ გამოიწვიოს. ასეთია მნიშვნელოვანი,  მაგრამ ხანმოკლე მოვლენები   (მაგ.,  საავტომობილო კატასტროფა, ხანძარი) და მოვლენები, რომლებიც იწვევს რეალურ დაზიანებას ან შეიცავს ამგვარ ხიფათს (ფიზიკური შეურაცხყოფა, გაუპა ტიურება ან  სერიოზული დაავადების უეცრად აღმოჩენა). ზოგიერთი ასეთი  სტრესული მოვლენა  იწვევს ცხოვრები სეულ ცვლილებებს, რომლებიც ადაპტაციას  საჭიროებს (მაგ., უბედური შემთხვევა, რომლის დროსაც პიროვნებას თან ერთად მყოფი ახლო მეგობარი სერიოზულად დაშავდა). ერთსა  და იმავე სტრესულ სიტუაციაზე ადამიანები ერთ ნაირად არ რეაგირებენ (იხ.  ეპიდემიოლოგია). რეაქციების მრავალფეროვნება გვაფიქრებინებს, რომ კონსტიტუციური განსხვავებები, წარსული გამოცდილება  და  გამკლავების სტილი ეტიოლოგიაში გარკვეულ როლს თამაშობს. თუმცა, ამის შესახებ ძალზე მცირე ფაქტობრივი ინფორმაცია არ სებობს, რადგან,  ჩვეულებრივ, ყურადღება  ეთმობა უფრო მძიმე  და  ხანგრძლივი პოსტტრავმული  სტრესული აშლი ლობის გამოკვლევას.

მკურნალობა

კატასტროფისთვის მზადება

კატასტროფის ფსიქოლოგიურ შედეგებზე მყისიერი  და შესატყვისი რეაგირების  უზრუნველსაყოფად  საჭიროა გარკვეული გეგმის შემუშავება.   ამ ტიპის რეაგირება შეი ძლება  მიღწეულ  იქნეს იმ პირების მოზიდვითა და სწავლე ბით,  რომლებიც მზად არიან  დახმარება გაუწიონ მსხვერ პლს ნებისმიერ  მომენტში. მათთან  დაკავშირების პროცე დურები თავიდანვე იყოს გარკვეული. კატასტროფის დროს პრიორიტეტები უნდა დადგინდეს მსხვერპლისა და მისი ნათესავების (ბავშვების ჩათვლით) საჭიროებების  გათვალ ისწინებით. აგრეთვე, გასათვალისწინებელია გადაუდებელი დახმარების სამსახურის თანამშრომლების საჭიროებები, რომლებზეც კატასტროფის შედეგებმა  შეიძლება  ძლიერი ზეგავლენა  მოახდინონ. კატასტროფის მსხვერპლისთვის ფსიქოლოგიური დახმარების  გაწევის აუცილებელი ელე მენტები აღწერილია ალექსანდერის მიერ. 

დებრიფინგი

ინციდენტის შემდეგ  კონსულტაცია  ხშირად დებრიფინგის ან  “კრიტიკულ ინციდენტთან დაკავშირებული სტრესის” დებრიფინგის  ფორმით  ტარდება. ამგვარი კონსულტაცია შეიძლება  იყოს ინდივიდუალური ან ჯგუფური. დებრიფინ გის  დროს, მას შემდეგ,   რაც კონსულტანტი პროცედურას განმარტავს, მსხვერპლი შემდეგ საფეხურებს გაივლის:

• ფაქტები  მსხვერპლი ყვება მომხდარის შესახებ;
• აზრები მსხვერპლი ყვება, თუ  რა აზრები გაუჩნდა   მას უშუალოდ ინციდენტის შემდეგ;
• განცდები  მსხვერპლი იხსენებს ინციდენტთან დაკავ შირებულ ემოციებს;
• შეფასება  მსხვერპლი ხელახლა  აფასებს  თავის  რეაქ ციას;
• გათვითცნობიერება    კონსულტანტი სთავაზობს  მსხ ვერპლს ინფორმაციას სტრესზე რეაქციისა და სტრესის მართვის  შესახებ.

დებრიფინგი ფართოდ გამოიყენება. მონაცემები გვიჩ ვენებს, რომ თუ დებრიფინგი ჩატარდა, როგორც ერთჯერა დი,  “ცალკე აღებული” პროცედურა, ის  არ  გამოდგება ფსიქოლოგიური დისტრესის შესასუსტებლად და შეიძლება საზიანოც კი აღმოჩნდეს (მეტაანალიზის თემა განხილულია შემდეგ  წყაროში გაურკვეველი რჩება საკითხი, თუ  რომელია უფრო ეფექტური  დებრიფინგი, როგორც კოორდინირებული მკურნალობის პროგრამის ნაწილი, თუ  როგორც ჯგუფური პროცედურა.

მართვა

ტრავმული მოვლენის შემდეგ ბევრი ადამიანი მის მიმართ თანაგრძნობით განწყობილ  ნათესავებთან, მეგობრებთან ან  პროფესიონალებთან  საუბრობს ინციდენტის შედეგად მიღებული  ფიზიკური ზიანის  შესახებ. რადგან   უმეტეს შემთხვევაში  სტრესული რეაქციები დროთა  განმავლობა ში თავისთავად  სუსტდება და ქრება, ხელსაყრელია ლო დინისა და  დაკვირვების სტრატეგიის გამოყენება.  მიუხე დავად ამისა, კარგი იქნება, თუ  პიროვნებას  შევთავაზებთ გააგრძელოს კონსულტანტთან  შეხვედრები   დაახლოებით ერთი თვის   განმავლობაში. ამგვარი შეხვედრები  საჭიროა იმ პირების გამოსავლენად, რომელთაც დროთა განმავ ლობაში  არ შეუსუსტდათ სტრესული სიმპტომები და ამის გამო შეიძლება   პოსტტრავმული სტრესული  აშლილობის განვითარების მაღალი  რისკის ქვეშ იმყოფებოდნენ. თუ    არ  მოიძებნება მეგობარი   ან   პროფესიონალი, რომელსაც პიროვნებისთვის დახმარების გაწევა  შეუძლია, თუ  მისთვის  არ არის იოლი სტრესული გარემოების მეგო ბრებთან  ან  ნათესავთან განხილვა (მაგ.,  გაუპატიურების ზოგიერთი შემთხვევა)  ან თუ  სტრესზე რეაქცია მძიმე  და ხანგრძლივია, შეიძლება  საჭირო  გახდეს უფრო ფორმალ ური ფსიქოთერაპიის გამოყენება. მსხვერპლს უნდა ავუხ სნათ,  რომ  მისი  მდგომარეობა ბუნებრივია  და  რომ  ეს სწრაფად გაივლის. შესაძლოა დაგვჭირდეს მისთვის რჩევის მიცემა, თუ  როგორ გაუმკლავდეს ტრავმული მოვლენების შედეგებს. თუ  აღინიშნება ძლიერი შფოთვა,  პიროვნებას შეიძლება  ერთი ან ორი  დღით ანქსიოლიზური საშუალება დაენიშნოს,  ხოლო ძილის  სერიოზული დარღვევებისას, ერთი ან  ორი  დღის განმავლობაში  საძილე საშუალება. შესაძლოა, პაციენტი ფსიქოთერაპიის ჩატარებას საჭიროე ბდეს. როგორც ირკვევა, ფოკუსირებული და ხანმოკლე კოგნიტურბიჰევიორული თერაპია უფრო ეფექტურია, ვიდრე მხარდამჭერი კონსულტაციები. კოგნიტურბიჰევიორ ულმა  თერაპიამ შეიძლება  შემდგომში თავიდან აგვაცილოს პოსტტრავმული სტრესული   აშლილობის  ჩამოყალიბება .

პოსტტრავმული სტრესული აშლილობა

ეს ტერმინი აღნიშნავს ინტენსიურ, ხანგრძლივ და ზოგჯერ დროში   გადავადებულ რეაქციას ძლიერ სტრესულ მოვ ლენაზე. პოსტტრავმული სტრესული რეაქციის აუცილებ ელ მახასიათებლებს წარმოადგენს:

1. ზესიფხიზლე

2. სტრესული მოვლენის განმეორებადი განცდა

3. ტრავმასთან  ასოცირებული  სტიმულებისთვის  თავის არიდება

ამგვარი   აშლილობის  გამომწვევი ექსტრემალური სტრესორებია  ბუნებრივი კატასტროფები   (მაგ.,   წყალ დიდობა ან მიწისძვრა), ადამიანის მიერ  გამოწვეული კატასტროფები (მაგ., ხანძარი, სერიოზული საგზაოსა ტრანსპორტო ავარია,   საომარი  ვითარება,   გაუპატიურე ბა  ან   პიროვნებისთვის  სერიოზული ფიზიკური  შეურა ცხყოფის მიყენება). თავისი პირვანდელი  მნიშვნელობით ცნება “პოსტტრავმული სტრესული აშლილობა” მიუთითებ და რეაქციას ისეთ  ექსტრემალურ სტრესორზე, რომელიც ნებისმიერ  ადამიანზე მოახდენს ზემოქმედებას.  ეპიდემი ოლოგიურმა გამოკვლევებმა  აჩვენა, რომ  ერთსა  და იმავე ექსტრემალურ სტრესორზე  ყველა ადამიანს არ უყალიბ დება პოსტტრავმული სტრესული აშლილობა და რომ ამაში გარკვეულ  როლს  პიროვნული მიდრეკილება  თამაშობს. უბედური შემთხვევების დროს ხშირად მსხვერპლი არა მხ ოლოდ ფსიქოლოგიურ დისტრესს განიცდის, არამედ ფიზი კურ დაზიანებასაც იღებს, რამაც შეიძლება  გაზარდოს პოსტტრავმული სტრესული აშლილობის ალბათობა. სხვა პრედისპოზიციური ფაქტორები განხილულია ქვეთავში, რომელიც ეტიოლოგიის საკითხებს ეძღვნება. მდგომარეობა, რომელიც ამჟამად პოსტტრავმული სტრე სული აშლილობის სახელითაა ცნობილი, მრავალი წლის წინათ იყო იდენტიფიცირებული, თუმცა, ახლა მას სხვა სახელწოდებით იცნობენ. ეს ტერმინი გაჩნდა ამერიკაში ვიეტნამის ომიდან დაბრუნებული სამხედრო მოსამსახურეე ბის შესწავლის შედეგად. პოსტტრავმული სტრესული აშლი ლობის დიაგნოზი მიუთითებდა, რომ დაზარალებულ სამხ ედრო მოსამსახურეებს არ აღენიშნებოდათ სხვა ფსიქიკური აშლილობა და მათ უბრალოდ სამედიცინო და სოციალური დახმარება  უნდა  მიეღოთ.  მსგავსი  ფსიქოლოგიური  ეფექ ტი დაფიქსირებული  იყო  (სხვა  სახელწოდებით)  სამხედრო მოსამსახურეებთან  ორივე  მსოფლიო  ომის  დროს,  ასევე, 1942 წელს,  ბოსტონის  ერთერთ  ღამის  კლუბში  მომხდარი ძლიერი  ხანძრის  თვითმხილველებთან  (Addler, 1943).

პოსტტრავმული სტრესული აშლილობის კლინიკური სურათი

პოსტტრავმული სტრესული აშლილობის კლინიკური მახა სიათებლები შეიძლება  სამ ჯგუფად დაიყოს (ცხრილი 8.2). სიმპტომების  პირველი ჯგუფი ზესიფხიზლეზე მიუთითებს და მოიცავს პერსისტენტულ შფოთვას, გაღიზიანებადობას, უძილობას და კონცენტრაციის დაქვეითებას. სიმპტომების მეორე ჯგუფი უკავშირდება  ინტრუზიას (ანუ ცნობიერე ბაში შეჭრას)  და  შეიცავს  მომხდარი  მოვლენების   ინტენსიურ ინტრუზიულ ხატებს,  უეცარ  “ფლეშბეკებს” და გან მეორებად დისტრესულ სიზმრებს.  მესამე  ჯგუფის სიმპტომები  განრიდებასთან არის დაკავშირებული და მოიცავს სტრესული მოვლენების   საკუთარი ნებით  გახსენებასთან დაკავშირებულ სირთულეებს,  თავის  არიდებას იმისათვის, რაც სტრესული  მოვლენის გახსენებას  იწვევს, გაუცხოე ბის განცდას, ემოციების  განცდის უუნარობას  (“ემოციური სიჩლუნგე”, ემოციური გასადავება) და აქტივობის მიმართ ინტერესის დაკარგვას. ყველაზე ხშირად ვხვდებით  შემდეგ სიმპტომებს: ფლეშბეკი, ღამის კოშმარი  და ინტრუზიული ხატები. ზოგჯერ ამ სიმპტომებს საერთო სახელს სიმპტომ ების განმეორებად განცდას  უწოდებენ. გამკლავების არა ადაპტაციურმა რეაქციებმა შეიძლება  თავი  იჩინოს  პერ სისტენტული  აგრესიული ქცევის,  ალკოჰოლისა და  ნარ კოტიკული ნივთიერებების გადაჭარბებულად  მოხმარების, წინასწარ  განზრახული   თვითდაზიანებისა და  სუიციდის სახით.

სხვა მახასიათებლები

ამ ტიპის აშლილობისთვის დეპრესიული სიმპტომები ჩვეუ ლებრივი მოვლენაა. კატასტროფის დროს გადარჩენილი ადამიანები ხშირად  განიცდიან  დანაშაულის  გრძნობას. ზოგიერთი ტრავმული მოვლენის შემდეგ ხდება ცხოვრების საზრისისა და დანიშნულების გადაფასება, რაც საკმაოდ მტკივნეული  პროცესია არსებობს მოსაზრება, რომ  დისოციაციური სიმპტომები  და  დეპერ სონალიზაცია პოსტტრავმული  სტრესული  აშლილობის მნიშვნელოვან სიმპტომებს წარმოადგენს

პოსტტრავმული სტრესული აშლილობის დასაწყისი და მიმდინარეობა

პოსტტრავმული სტრესული   აშლილობის  სიმპტომები შეიძლება  სტრესული მოვლენის შემდეგ  ძალიან მალე  ან რამოდენიმე დღეში  გამოვლინდეს; ზოგჯერ რამოდენიმე თვის, იშვიათად  ექვსი თვის  შემდეგაც კი  DSMIVის მიხედვით,  ამ  ტიპის აშლილობის დიაგნოზი შეიძლება  დაისვას მხოლოდ მაშინ, როდესაც სიმპტომები არანაკლებ

ერთი თვის  მანძილზე  გრძელდება. თუ  უფრო ნაკლებ  ხანს გასტანს,  ასეთი  მდგომარეობა შეიძლება  შე ფასდეს,  როგორც მწვავე   სტრესული  აშლილობა. ასეთი მიდგომისას, სტრესთან დაკავშირებული აშლილობისა და პოსტტრავმული სტრესული აშლილობის დიაგნოზები ნა კლებად  ასახავს ერთმანეთისგან  განსხვავებულ   ორ მდ გომარეობას. თუ  პიროვნება   განიც დის კიდევ  ერთ, ახალ ტრავმულ მოვლენას,  სიმპტომებმა შეიძლება  განმეორებით  იჩინოს  თავი  მაშინაც  კი,  როდე საც ეს მოვლენა,  პირველთან შედარებით, უფრო სუსტია. უმეტესწილად ამგვარ აშლილობას პერსისტენტული  ხასი ათი  აქვს. პაციენტების დაახლოებით ნახევარი ერთი წლის მანძილზე  იკურნება,   მაგრამ  მათი მესამედის  განკურნება მრავალი წლის მანძილზეც კი შეუძლებელია.

დიაგნოზი

ICD10სა და DSMIVში მოცემული დიაგნოსტიკური კრი ტერიუმები ერთმანეთის მსგავია, თუმცა, ამ უკანასკნელში ემოციურ გასადავებას ბევრად  უფრო დიდი მნიშვნელობა ენიჭება. DSMIVში მოცემულია ორი კრიტერიუმი, რომლე ბიც არ არის წარმოდგენილი ICD10ში. კერძოდ: სიმპტომ ები უნდა ვლინდებოდეს  არანაკლებ ერთი თვის  მანძილზე და ამან  მნიშვნელოვანი  დისტრესი ან  სოციალური ფუნქ ციონირების დაქვეითება უნდა გამოიწვიოს. ორი კლასიფი კაციის კრიტერიუმების მიხედვით  პოსტტრავმული სტრე სული აშლილობის დიაგნოზის დასმისას, ამ  განსხვავების გამო, თანხვედრა  მხოლოდ 35%ს შეადგენს  შეთანხმების  თანახმად,  კონვენციის  მიხედვით, პოსტტრავმული სტრესული აშლილობის დიაგნოზის დასმა შეიძლება  იმ ადამიანებისთვისაც, რომლებსაც, სტრესულ მოვლენამდე ფსიქიკური აშლილობა აღენიშნებოდათ. დიფერენციალური დიაგნოზი უნდა დაისვას შემდეგი მდ გომარეობების დროს:

• უკვე არსებული შფოთვითი და გუნებგანწყობის აშლი ლობების სტრესით გამოწვეული  გამწვავება;
• მწვავე სტრესული აშლილობები, რომლებიც მიმდინარე ობის  ხანგრძლივობით განსხვავდება;
• ადაპტაციის  დარღვევები,   რომლებსაც  განსხვავებული სიმპტომები ახასიათებს;
• კატასტროფის შემდგომ გახანგრძლივებული პიროვნული ცვლილებები.

პოსტტრავმული სტრესული აშლილობა შეიძლება  გამო ხატული  იყოს განზრახ  თვითდაზიანების ან  ფსიქოაქტი ური ნივთიერებების ბოროტად გამოყენების სახით.  ორივე არაადაპტაციური დაძლევის სტრატეგიაა (იხ.  ზემოთ).

ეტიოლოგია

სტრესორი

პოსტტრავმული სტრესული   აშლილობის  განვითარების აუცილებელი მიზეზია  განსაკუთრებული სტრესული მოვლენა. არ არის აუცილებელი, რომ პიროვნება  თავად დაზი ანდეს ან  პირადად მას  ემუქრებოდეს საშიშროება. ამ  ტი პის  აშლილობა ადამიანს შეიძლება  სხვა მიზეზების  გამოც განუვითარდეს. მაგ., პოსტტრავმული სტრესული აშლი ლობა შეიძლება  განუვითარდეს მატარებლის  მძღოლს, რომელსაც თვითმკვლელობის მიზნით  ადამიანი გადაუხტა ლიანდაგზე ან ადამიანს,   რომელიც უბედური შემთხვევის თვითმხილველი გახდა. DSMIVის ავტორების  თანახმად, ასეთი  მოვლენები   მოიცავს  სიკვდილის  ფაქტს ან  თავად პიროვნების და/ან სხვების სიკვდილის, დასახიჩრების ან სხეულის დაზიანების  სერიოზულ საფრთხეს; ვულკანის ამოფრქვევის  შემდეგ დაზარალებული  მოსახლეობის გამოკვლევამ აჩვენა,  რომ  პოსტტრავმული სტრესული აშლილობა  ყველაზე მაღალი   სიხშირით გამოვლინდა  იმ პირებში, რომლებიც  უფრო ძლიერი ზემოქმედების ველში იმყოფებოდნენ   თუმცა, მათ შორის ყვე ლას  არ განუვითარდა პოსტტრავმული სტრესული აშლი ლობა. ეს მონაცემები იმაზე მეტყველებს, რომ  მოცემულ შემთხვევაში გარკვეულ როლს პიროვნული მოწყვლადობა თამაშობს.  მას შეიძლება  გენეტიკური ან შეძენილი ხასიათი ჰქონდეს.  ეპიდემიოლოგიურმა გამოკვლევებმა  გვიჩვენა, რომ:

• ადამიანების უმრავლესობა  მთელი  თავისი ცხოვრების მანძილზე  ერთ ტრავმულ მოვლენას მაინც განიცდის;
• გამიზნული ინტერპერსონალური   ძალადობივი ქმედე ბების, განსაკუთრებით სექსუალური ძალადობის ან საო მარი მოქმედებების დროს, უფრო მეტია პოსტტრავმული სტრესული აშლილობის განვითარების ალბათობა, ვიდრე ავარიის ან უბედური შემთხვევის დროს;
• ქალებთან  შედარებით, მამაკაცების  ცხოვრებაში უფრო ხშირია ტრავმული მოვლენები, მაგრამ ქალების ცხოვრე ბაში უფრო ხშირად ხდება ისეთი ტრავმული მოვლენე ბი,  რომლებმაც შეიძლება  პოსტტრავმული სტრესული აშლილობა გამოიწვიოს  (მაგ.,  ბავშვობაში გადატანილი სექსუალური ძალადობა, გაუპატიურება ან ოჯახური ძა ლადობა).
• მამაკაცებთან   შედარებით,  ქალებთან   უფრო მაღალია იმის ალბათობა, რომ  მათ ტრავმული მოვლენების  საპა სუხოდ პოსტტრავმული სტრესული  აშლილობა განუვი თარდეთ. ეს გაზრდილი რისკი ვერ  აიხსნება იმით,  რომ ქალებისა და მამაკაცების ცხოვრებაში სხვადასხვა ტიპის ტრავმული მოვლენები  ხდება.

გენეტიკური ფაქტორები

ტყუპებზე ჩატარებული გამოკვლევები  იმაზე მეტყველებს, რომ განსხვავება მოწყვლადობის თვალსაზრისით ნაწილო ბრივ გენეტიკურ ხასიათს  ატარებს. თრუმ  და  მისმა  კო ლეგებმა  შეისწავლეს  2224 მონოზიგო ტური და  1818 დიზიგოტური  ტყუპი (მამაკაცები),  რომ ლებიც ვიეტნამის  ომის დროს აშშის სამხედრო  ძალებში მსახურობდნენ. მას შემდეგ,   რაც გათვალისწინებულ იქნა საბრძოლო მოქმედებებში ჩართულობის ხარისხი, გაირკვა, რომ   გენეტიკური  ფაქტორი განაპირობებდა   ერთ  მესა მედს იმ  განსხვავებებისას, რომლებიც  შეინიშნებოდა მოწყვლადობაში  პოსტტრავმული სტრესული აშლილობის მიმართ. გარემოს, რომელშიც ბავშვი ან მოზარდი იზრდე ბა, არ შეაქვს  მნიშვნელოვანი  წვლილი ამ  განსხვავებაში. პოსტტრავმული სტრესული აშლილობის რისკი მატულობს ფსიქიკური  აშლილობის ოჯახური ანამნეზის არსებობი სას, რაც გენეტიკური ფაქტორის მოქმედების ამსახველია. პრედისპოზიციური სხვა ფაქტორები ოზერმა  შეაჯამა ინდივიდუალური ფაქ ტორები, რომლებიც ზრდის მოწყვლადობას პოსტტრავმული სტრესული აშლილობის ჩამოყალიბების მიმართ. ესენია:

• გუნებგანწყობისა და შფოთვითი აშლილობის ანამნეზი;
• ტრავმის პრეისტორია;
• მდედრობითი სქესი;
• ნევროტიზმი;
• დაბალი ინტელექტი;
• სოციალური მხარდაჭერის ნაკლებობა.

ნეირობიოლოგიური ფაქტორები

დღესდღეობით, პოსტტრავმული სტრესული აშლილობის ნეირობიოლოგიური კვლევა მონოამინურ ნეიროტრანსმი ტერებზე და HPA ღერძზეა ფოკუსირებული (ორივე სტრე სულ მოვლენებზე  დაცვითი  რეაქციების მედიატორია). გარდა   ამისა, გამოკვლევებმა, რომლებშიც  გამოიყენება თავის  ტვინის ვიზუალიზაცია, აჩვენა  ცვლილებები ჰიპო კამპში  ტვინის  ნაწილში, რომელიც მნიშვნელოვან როლს ასრულებს მეხსიერების  ფორმირებაში და ამიგდალაში, რომელიც მონაწილეობს  არაცნობიერი ემოციური სტიმ ულების გადამუშავებაში  ეს ფაქტები იმაზე მეტყველებს, რომ  ჰიპოკამპური დისფუნქცია ხელს უშლის მეხსიერების  პროცესს, ხოლო ამიგდალაში ნორადრენერ გული ინერვაციის  გაძლიერება იწვევს ზესიფხიზლეს და ხელს უწყობს ტრავმული მოგონებების ავტომატურ კოდი რებას და გახსენებას.

ფსიქოლოგიური ფაქტორები

შიშის რეფლექსი

პოსტტრავმული სტრესული   აშლილობის  მქონე ზოგი ერთ პაციენტს სენსორული სტიმული,  როგორიცაა, მაგ., სტრესულ სიტუაციასთან დაკავშირებული სუნი  ან ხმები, ტრავმული მოვლენის ცოცხალ მოგონებებს უღვიძებს. ამის საფუძველზე შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ  ამ  პროცესში პირობითი რეფლექსები მონაწილეობენ.

კოგნიტური თეორიები

კოგნიტური  თეორიის  წარმომადგენლები   ვარაუდობენ, რომ  პოსტტრავმული სტრესული  აშლილობა არის მაშინ, როდესაც ემოციურად დატვირთული ინფორმაციის ნორმალური გადამუშავება   შეფერხებულია, რის  გამოც  მო გონებები გადაუმუშავებელი  რჩება და  ის ამგვარი ფორ მით  იჭრება ცნობიერებაში. ამ   მოსაზრებას ადასტურებს ის ფაქტი, რომ პოსტტრავმული სტრესული აშლილობის მქონე პაციენტები ტრავმულ მოვლენებს ხშირად არასრუ ლად და ქაოტურად იხსენებენ  ამ თეორიის თანახმად, ერთსა  და იმავე ტრავმულ მოვლენაზე რეაქციებს შორის არსებული ინდივიდუალური  განსხვავე ბები ტრავმისა და მისი  ზეგავლენის შეფასებებს შორის არსებული  განსხვავებითაა განპირობებული.  ანალოგიუ რად, ადრეული  სიმპტომების  შეფასებაში არსებული გან სხვავებით შეიძლება  აიხსნას, თუ  რატომ აღენიშნება ზო გიერთ ადამიანს სიმპტომები  უფრო ხანგრძლივი დროის მანძილზე.  საგზაო ავარიის შემდეგ ინტრუზიული აზრების ნეგატიური ინტერპრეტაცია (მაგ., “მე ვგიჟდები”)  იმის მო მასწავებელია, რომ  პაციენტს პოსტტრავმული სტრესული აშლილობა ერთი წლის შემდეგაც აღენიშნება პოსტტრავმული სტრესული აშლილობის კოგნი ტური მოდელი განხილულია ეჰლერსისა და კლარკის მიერ

ფსიქოდინამიური თეორიები

ამ  თეორიების თანახმად, ემოციური განვითარება  განაპი რობებს   მძიმე  სტრესულ მოვლენებზე  რეაქციებს  შორის არსებულ ინდივიდუალურ  განსხვავებებს  ასეთი  მიდგომა დამაჯერებელია, მაგრამ  არ არის მეცნი ერული მტკიცებულებით  გამყარებული.

შემანარჩუნებელი ფაქტორები

როგორც ზემოთ ითქვა, ადრეული სიმპტომების ნეგატიურ მა შეფასებამ შეიძლება  ნაწილობრივ ხელი შეუწყოს პოსტ ტრავმული სტრესული  აშლილობის სიმპტომების  შენარ ჩუნებას.  სხვა, სავარაუდო ხელშემწყობი ფაქტორებია იმ მოვლენებისთვის  თავის   არიდება,  რომელიც ტრავმული სიტუაციების გახსენებას იწვევს (ეს ხელს უშლის რეფლექ სის   ჩაქრობას  და  კოგნიტურ გადაფასებას).  ცნობილია, რომ ინტრუზიული მოგონებების დათრგუნვა მათ ხელახალ აღმოცენებას უწყობს ხელს.

გამოკვლევა

გამოკვლევა გულისხმობს მონაცემების შეგროვებას სიმპ ტომების  ბუნებისა და ხანგრძლივობის, პაციენტის ადრინ დელი პიროვნული თვისებებისა  და  ფსიქიკური აშლილო ბის   ისტორიის შესახებ. თავის   ტრავმული  დაზიანების დროს (თავდასხმა,  ავარია)  უნდა  ჩატარდეს ნევროლოგი ური გამოკვლევა.  სიბრაზე  და  თვითდაზიანების აზრები გავრცელებული მოვლენაა პოსტტრავმული სტრესული აშლილობის  დროს. ასეთ შემთხვევებში  საჭიროა  რისკის სათანადო შეფასება. მეორად გართულებებს, როგორიცაა, მაგ.,  ფსიქოაქტიური ნივთიერებების ბოროტად გამოყენე ბა, შეიძლება   დასჭირდეს   დამოუკიდებული  მკურნალობა.

მკურნალობა

კონსულტაცია

პოსტტრავმული სტრესული აშლილობის მკურნალობა შესაძლოა ძნელი აღმოჩნდეს, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც  მისი  სიმპტომების  გამოვლენიდან  ერთ  წელ ზე მეტია გასული. ზოგადი მიდგომა იმ შემთხვევების მიმართ,  რომელთა  ჩამოყალიბებიდან  შედარებით  ნაკლე ბი დროა გასული, გულისხმობს ემოციური მხარდაჭერის უზრუნველყოფას, ტრავმული მოვლენების გახსენების ხელშეწყობას   (რათა   მოხდეს   მათი   ინტეგრირება   პაცი ენტის გამოცდილებასთან) და ასეთ მოვლენებთან დაკა ვშირებული ემოციების გადამუშავების პროცესის გაად ვილებას. მკუნალობა აგრეთვე მიმართულია დანაშაულის განცდაზე (კერძოდ, დანაშაულის განცდაზე, რომელიც გამოწვეულია   სტრესულ   მოვლენაზე   “არასწორი”   რეაქ ციით და იმით, რომ პაციენტი გადარჩა, ხოლო მისი ახ ლობლები დაიღუპნენ) და დარდის განცდაზე. პიროვნება შეიძლება მოცული იყოს სიცოცხლისა და სიკვდილის საზრისზე  ფიქრით. ადამიანს,  რომელიც პიროვნული შეურაცხყოფის ან გაუპატიურების მსხვერ პლია, დამატებითი პრობლემები აქვს.

კოგნიტურბიჰევიორული მკურნალობა

როდესაც სიმპტომები  მძიმე ან  ხანგრძლივია, კოგნიტურ ბიჰევიორული თერაპია ყველაზე უფრო შესაფერისი მეთოდია.   ამგვარი მკურნალობა რამოდენიმე კომპონენტისგან შედგება:

• ინფორმაციის მიწოდება, თუ  როგორი უნდა იყოს ძლიერ სტრესზე ნორმალური რეაქცია და იმის ახსნა, თუ  რამ დენად მნიშვნელოვანია  ტრავმულ მოვლენებთან დაკავ შირებული სიტუაციებისა და მოგონებებისთვის თვალის გასწორება;
• სიმპტომების თვითმონიტორინგი;
• იმ სიტუაციებში ჩართვა, რომლებსაც პიროვნება გაურბის;
• ტრავმული მოვლენების   მეხსიერებაში  აღდგენა, რათა მოხდეს მათი ინტეგრაცია პაციენტის სხვა სახის გამოც დილებასთან. როდესაც ამ  ხატების მეხსიერებაში აღდ გენა პირველად ხდება, ხშირად ისინი ფრაგმენტული ხა სიათისაა  და მათ არა აქვთ მკაფიო  კავშირი  მეხსიერების სხვა შინაარსებთან.
• კოგნიტური რესტრუქტურიზაცია ფაქტებზე მსჯელობის მეშვეობით _  პიროვნება   აფასებს  ფაქტებს და  განიხი ლავს მათ დადებით და უარყოფით მხარეებს.
• სიბრაზის მართვა იმ ადამიანებთან,  რომლებსაც  ჯერ კიდევ  აქვთ სიბრაზის განცდა ტრავმულ მოვლენებსა და მათ მიზეზებთან დაკავშირებით.

პოსტტრავმული სტრესული აშლილობის ფსიქოთერა პიული კვლევის მეტაანალიზმა აჩვენა, რომ კოგნიტურ ბიჰევიორული მკურნალობის თერაპიული ეფექტი საკონ ტროლო ჯგუფთან შედარებით არის 1.65 და რელაქსა ციასა და მხარდამჭერ თერაპიასთან შედარებით 1.01. როდესაც ეფექტის სიდიდე 1ის ტოლია, ეს მოცემული სიმპტომების ერთეული სტანდარტული დევიაციით გაუმჯობესების შესაბამისია, ხოლო, როდესაც ეფექტის სიდიდე 1ზე მეტია, ეს მკურნალობის მნიშვნელოვან ეფექტურობაზე მიუთითებს. ფსიქოლოგიური მკურნალობის დასასრულს პაციენტების დაახლოებით 55% აღარ პასუხობს პოსტტრავმული სტრესული აშლილობის კრიტერიუმებს, თუმცა, ბევრ მათგანს კვლავ აღენიშნება გარკვეული სიმპტომები. მიუხედავად იმისა, რომ შედე გები დამაიმედებელია, საჭიროა კვლევების გაგრძელება, რათა   დადგინდეს,   რამდენადაა   შესაძლებელი   ყოველ დღიურ კლინიკურ პრაქტიკაში ასეთი შედეგების მიღწევა თვალების მოძრაობის დესენსიტიზაცია და რეპროცესია. ეს ტექნოლოგიები პოსტტრავმული სტრესული აშლილობის სამკურნალოდ შემუშავდა.  ასეთი  აშლილობის მქონე  ადა მიანების მკურნალობამ  აღნიშნული ტექნოლოგიების  გამ ოყენებით  იმავე სიდიდის ეფექტი აჩვენა, რაც კოგნიტურ ბიჰევიორულმა თერაპიამ,  მაგრამ  ამის დამამტკიცებელი ფაქტები შედარებით ნაკლებია  ზოგი ავტორი ეჭვქვეშ აყენებს  იმას, თუ  თვალების მოძრაობის მეთოდი  რამდენად იძლევა სპეციფიკურ  ინფორმაციას გა მომწვევ მიზეზებზე რაც შეეხება  სხვა სახის  ფსიქოთერაპიას (მაგ.,  ფსიქოდინამიკური თერაპია და ჰიპნოთერაპია), მათ ეფექტურო ბას ძალიან ცოტა ფაქტი ადასტურებს.

მედიკამენტური მკურნალობა

პოსტტრავმული სტრესული   აშლილობის  მკურნალობის დროს უნდა  ვერიდოთ ანქსიოლიზური  პრეპარატების დანიშვნას, რადგან  მათი ხანგრძლივი გამოყენება  იწვევს დამოკიდებულებას.  კლინიკური  გამოცდისას   ეფექტური აღმოჩნდა  რამოდენიმე ანტიდეპრესანტი, მათ  შორის სე როტონინის უკუმიტაცების სელექტიური ინჰიბიტორები (SSRI), ტრიციკლიური ანტიდეპრესანტები (TCA) და მონო ამინოქსიდაზის ინჰიბიტორები (MAOI). ასევე არსებობს წინასწარი  მონაცემები,  რომლებიც  მირტაზაპინის ეფექ ტურობაზე მიუთითებს  მიუხედავად ამისა, კლინიკური დახელოვნების ეროვნული ინსტიტუტის მიერ) ჩატარებულ მა  მეტაანალიზმა აჩვენა, რომ პოსტტრავმული სტრესული აშლილობის მედიკამენტურ  მკურნალობას უფრო სუსტი ეფექტი აქვს, ვიდრე სტრუქტურირებულ ფსიქოთერაპიას. ამიტომ, ის მოცემული აშლილობის დროს არ მიიჩნევა წა მყვან მკურნალობად გარდა  იმ შემთხვევებისა, როდესაც თავად  პაციენტი ანიჭებს   მას  უპირატესობას, ან  როდე საც ფსიქოთერაპიის ჩატარება შეუძლებელია. მიუხედავად ამისა, როდესაც პოსტტრავმული  სტრესული აშლილობის მქონე  პაციენტს კომორბიდული დეპრესიული აშლილობა აღენიშნება, ფსიქოთერაპიის პარალელურად   შეგვიძლია ჩავატაროთ ანტიდეპრესანტებით  მკურნალობაც.

რეაგირება განსაკუთრებული ტიპის მძიმე სტრესზე

ფიზიკური ძალადობა

გაუპატიურებისა და ფიზიკური ძალადობის მსხვერპლი სხ ვადასხვა რეაქციას იძლევა.  ეს შეიძლება  იყოს სტრესზე მწვავე  რეაქცია, პოსტტრავმული სტრესული აშლილობა, შფოთვითი აშლილობა, დეპრესიული აშლილობა და ფსიქო სექსუალური დისფუნქცია. აქედან ყველაზე ხშირად პოსტ ტრავმული სტრესული  აშლილობა გვხვდება. ერთერთი გამოკვლევის   შედეგად დადგინდა, რომ  იმ ქალების 94% ს,  რომლებიც  გაუპატიურების მსხვერპლნი გახდნენ, მწ ვავე სტრესული  აშლილობა ჩამოუყალიბდათ  და  მათგან 47%ს ეს სიმპტომები  თავდასხმიდან სამი თვის   შემდეგ განუვითარდა.  მეორე გამოკვლევის შედეგად აღმოჩნდა,  რომ  ამგვარი გამოცდილების მქონე ქალების ორ  მესამედს  თავდასხმის შემდეგ  სექსუალური აქტივობა  დაუქვეითდა.   მათგან 40%მა   გაუპატიურების შემდეგ  უარი თქვა სექსუალურ ურთიერთობებზე ან  მათ შეუმცირდათ ორგაზმი ექვსი თვის  მანძილზე. პოსტტრავმული სტრესული    აშლილობის   სიმპტომ ების  გარდა,   გაუპატიურებისა და  ფიზიკური ძალადობის მსხვერპლი განიცდის დამცირებას,  სირცხვილს და მოწ ყვლადია შემდგომი  თავდასხმის მიმართ. იგი აღარ  არის თვითდაჯერებული, მას  უქვეითდება  თვითშეფასება,  უჩნ დება კითხვები იმის თაობაზე, თუ  რატომ მაინც და მაინც ის აღმოჩნდა  მსხვერპლის როლში და საკუთარ  თავს ად ანაშაულებს იმაში, რომ  ყოველგვარი აუცილებლობის  გა რეშე  თავი  საფრთხეში ჩაიგდო. როდესაც  ამგვარი  ძალადობის  ჩამდენი ოჯახის წევრი  ან მეგობარია, ზემოთხსენებულ პრობლემებს ემატე ბა ღალატსა და კონსპირაციასთან დაკავშირებული პრობ ლემები.    მსხვერპლს  შეიძლება   გაუჩნდეს უნდობლობის გრძნობა,  ქრონიკული სიბრაზე, გაღიზიანებადობა  და სხ ვებზე გადაჭარბებული დამოკიდებულება. ამგვარი პრობ ლემები  პირველად ქალებთან  დაფიქსირდა, თუმცა, იგივე სიძნელეები აღინიშნება მამაკაცებთანაც,  რომლებმაც სე ქსუალური ძალადობა გადაიტანეს. პრობლემები  უფრო დიდი ხნის  განმავლობაში  შენარ ჩუნდება, თუ  ადამიანის სიცოცხლეს რეალური ან წარმო სახული საფრთხე ემუქრება,  ან თუ  წარსულში მას ჰქონდა ფსიქოლოგიური და  სოციალური ხასიათის პრობლემები, ვიქტიმიზაცია (განსაკუთრებით, ბავშვობაში გადატანილი ძალადობა), ფსიქიკური ავადმყოფობა, ბოროტად იყენებდა ფსიქოაქტიურ ნივთიერებებს  ან  აკლდა სოციალური  მხარდაჭერა.

მკურნალობა

სოციალური მხარდაჭერა მნიშვნელოვანია იმისათვის, რომ საშუალება  მივცეთ  მსხვერპლს ილაპარაკოს  არსებული პრობლემის შესახებ და ამით დაიბრუნოს საკუთარი თავის მიმართ პატივისცემა.  ასეთ დროს მკურნალობა იგივეა, რაც სხვა ტიპის პოსტტრავმული სტრესული აშლილობის დროს და გულისხმობს ტრავმული მოვლენების  წარმოსახვისა და ხელახალი განცდის გზით მტკივნეული  გამოცდილებისთ ვის  თვალის გასწორებას. გარდა  ამისა, ყურადღება  გამახ ვილებულია მოწყვლადობისა და საკუთარი თავის  დადანა შაულების დაძლევაზე. სხვადასხვა ტი პის ფსიქოთერაპია, რომელიც აქცენტს  კოგნიტურ პროცე სებზე აკეთებს, ისეთივე ეფექტური აღმოჩნდა, როგორიც ექსპოზიციური თერაპია.

ომი და სხვა სახის შეიარაღებული კონფლიქტი

საომარი მოქმედებების დროს მიღებული ფსიქიკური ტრავ მა  და სტრესი ან  ომის ნევროზი ეს ისეთი  ტერმინებია, რომლებიც პირველი მსოფლიო ომის დროს დამკვიდრდა. ის იმ ფსიქოლოგიური რეაქციების აღწერისთვის გამოიყენე ბოდა,  რომლებიც ბრიტანელ და ამერიკელ სამხედროებში საომარი მოქმედებების დროს იჩენდა თავს. ამ რეაქციების უმრავლესობა ამჟამად დიაგნოსტირდება, როგორც პოსტ ტრავმული სტრესული აშლილობა. დანარჩენი რეაქციები, როგორც ჩანს, ჰგავს პანიკურ და დეპრესიულ აშლილობას. შემთხვევები, რომელთა დროსაც ხდება პანიკის  შემოტევა ან არის გულთან დაკავშირებული ჩივილები და რომლებიც ამჟამად დიაგნოსტირდება, როგორც პანიკური აშლილობა, წინათ ცნობილი  იყო, როგორც დაკოსტას სინდრომი  ანუ გულის ფუნქციის მოშლა.  სამხედრო  ფსიქიატრების სიმ ცირის გამო შეუძლებელი იყო იმ მრავალრიცხოვან შემ თხვევებთან გამკლავება, რომლებსაც ომის დროს აწყდე ბოდნენ ექიმები. გამოცდილება, რომელსაც  ისინი ფსიქი ატრიულ ჰოსპიტალში მძიმედ დაავადებულ პაციენტებთან მუშაობის შედეგად იძენდნენ, არ იყო საკმარისი  საომარი მოქმედებების დროს   აღმოცენებული რეაქციების  სამ კურნალოდ. ამიტომ, საომარი  მოქმედებების დროს მიღე ბული ფსიქიკური ტრავმის მქონე პაციენტებს უმთავრესად ნევროპათოლოგები და ფსიქოლოგები მკურნალობდნენ. მაგ., ვ.ჰ. რივერსი, ვილიამ ბრაუნი და ვილიამ მაკდაუგო ლი, ბრიტანელი  ფსიქოლოგები, რომლებიც პირველი მსოფლიო ომის დროს ამგვარი ფსიქიკური ტრავმის მქონე ადამიანებს მკურნალობდნენ. მათ ომის შემდგომ წლებში, თავიანთი გამოცდილების საფუძველზე, მნიშვნელოვანი ნაშრომები  შექმნეს   სამედიცინო   ფსიქოლოგიაში.

მკურნალობა

თავდაპირველად  საომარი   მოქმედების დროს   მიღებულ ფსიქიკურ ტრავმას   მკურნალობდნენ  იმავე მეთოდებით, როგორითაც ნევრასთენიას (დასვენება, იზოლაცია, მასაჟი, დიეტა, მაგრამ  ეს წარუმატებელი აღმოჩნდა. ჰიპნოზის მეშვეობით  შთამბეჭდავი შედეგები იქნა მიღწეუ ლი, მაგრამ ეს ტექნიკა  ზოგადად  არ გამოდგა ეფექტური. ექიმი ფსიქოლოგები იყენებდნენ ფსიქოთერაპიულ მეთო დებს, რომლებიც ფროიდმა შეიმუშავა, კერძოდ, სტრესუ ლი მოვლენების  გახსენება, რათა  მომხდარიყო  რეპრესიის დაძლევა  და სტრესულ მოვლენებთან დაკავშირებული ემო ციების გამოხატვა. აქცენტი გადატანილი იყო აშლილობის მკურნალობაზე ადრეულ  სტადიაში. ნათელი გახდა, რომ ზოგადი ფიზიკური ჯანმრთელობისა და  საბრძოლო სუ ლისკვეთების შესანარჩუნებლად ფსიქოთერაპია სამხედრო სწავლებასთან ერთად უნდა ჩატარებულიყო. ასეთი კომ ბინირებული თერაპია უფრო წარმატებული აღმოჩნდა. ავადმყოფობის ადრეულ სტადიაზე მკურნალობის, აბრეაქციის, ფიზიკური ჯანმრთელობისა და საბრძოლო სულისკვეთების შენარჩუნების ეს ზოგადი პრინციპები შემდგომში მეორე მსოფლიო ომისა და სხვა სამხედრო კონფლიქტების დროს გამოიყენეს. მეორე მსოფლიო ომის დროს ხშირად მიმართავდნენ ანქსიოლიზურ სამკურნალო საშუალებებს  აბრეაქციასთან  ერთად შემდგომი სამხედრო კონფლიქტების დროს დადგინ და, რომ გადაუდებელი კონსულტაციების შედეგად (ემოცი ური დაძაბულობის მედიკამენტებით მოხსნის გარეშე) “საბრძოლო შოკის” მქონე პერსონალის დაახლოებით 70 პროცენტს შეეძლო  ხუთ დღეში დაბრუნებოდა თავის სამხედრო ნაწილს ბრიტანეთის არმიაში პირველი მსოფლიო ომის  დროს  მიღებული ფსიქიკური ტრავმების მკურნალობა აღწერილი აქვს სტოუნს. ლტოლვილებთან და წამების მსხვერპლთან დაკავშირებული პრობლემები ლტოლვილებს, ჩვეულებრივ, მთელი რიგი ტრავმული მოვ ლენები აქვთ გადატანილი.  მაგალითად:

• საომარი მდგომარეობა
• ნათესავებისა და   მეგობრების   სიკვდილი  ან   მათთან განშორება
• საცხოვრებლისა და ქონების დაკარგვა
• ფიზიკური დაზიანება  (ტვინის  დაზიანების   ჩათვლით), რომლის  მიზეზიც შეიძლება   იყოს  საომარი   მოქმედე ბა ან  თავდასხმა,   გაუპატიურება  ან  წამება.  აგრეთვე, ლტოლვილი შეიძლება აღმოჩნდეს სხვაზე განხორციელე ბული ძალადობის თვითმხილველი. ასეთმა  სტრესულმა მოვლენებმა შეიძლება   ნებისმიერი სახის   რეაქცია  გამოიწვიონ,  განსაკუთრებით კი  პოსტ ტრავმული სტრესული  და  დეპრესიული  აშლილობა ამ  ტიპის  აშლილობები დაფიქსირდა ლტოლვილებთან, რომლებიც სხვადასხვა კულტურას მი ეკუთვნებიან.  მიუხედავად  ამისა, მნიშვნელოვანია   გვახ სოვდეს,  რომ  სხვადასხვა კულტურის წარმომადგენლების ძირითადი ჩივილები შეიძლება  გარკვეულწილად განსხ ვავდებოდეს ერთმანეთისგან. მაგ., არაევროპელები ფიზი კურ სიმპტომებზე უფრო ამახვილებენ ყურადღებას, ვიდრე ფსიქოლოგიურზე. იდენტურ მოვლენებზე წამების მსხვერ პლთ ფიზიკური დაზიანების  გარდა  ხშირად პოსტტრავმუ ლი სტრესული აშლილობაც აღენიშნებათ. აგრეთვე,  მნიშ ვნელოვანია გვახსოვდეს,  რომ  ლტოლვილებისთვის ამჟა მინდელ სტრესორებთან გამკლავება შეიძლება  ისეთივე რთული იყოს, როგორც  იმ სტრესორებთან, რომელთა გა მოც სახლის დატოვება   მოუხდათ (ბოქსი  8.6). ფეიზელმა რეაგირება განსაკუთრებული ტიპის  მძიმე  სტრესზე და მისმა კოლეგებმა სისტემატური დაკ ვირვების შედეგად დაადგინეს, რომ ევროპაში  გადასახლე ბული ლტოლვილების დაახლოებით 10%ს პოსტტრავმული სტრესული აშლილობის სიმპტომები აქვს, 5%ს აღენიშნება დიდი დეპრესია, ხოლო 4%ს _ გენერალიზებული შფოთ ვითი აშლილობა. ბევრ  შემთხვევაში ეს აშლილობები ერთ მანეთს გადაფარავს.

მკურნალობა

მკურნალობა  უნდა  მოიცავდეს  როგორც ფიზიკურ,  ისე ფსიქიატრიულ ასპექტებს. ფსიქიატრიული მკურნალობა დიდი სიფრთხილით  უნდა  დავიწყოთ,   რადგან   მას,   რო გორც სტიგმატიზაციის გამომწვევს, შეიძლება  მოჰყვეს წი ნააღმდეგობა, როგორც ლტოლვილის, ისე დამხმარე პირის მხრიდან. განსაკუთრებული ყურადღება უნდა მიექცეს ნდობაზე   დამყარებული ურთიერთობის   ჩამოყალიბებას. ხშირად, კონტაქტში შესვლამდე აუცილებელია პრაქტიკუ ლი დახმარების გაწევა. ბევრ  ლტოლვილს განშორებასთან, მძიმე დანაკლისსა და ქონების დაკარგვასთან დაკავშირე ბული პრობლემები აქვს. ამიტომ,  მნიშვნელოვანია,  რომ არ მოხდეს ფიქსაცია მხოლოდ პოსტტრავმულ  სტრესულ აშლილობაზე. წამების მსხვერპლს შეიძლება  დამატებითი დახმარება დასჭირდეს,  რათა  შეძლოს პირად შეურაცხყო ფასთან  და სხვა დაზარალებულების მიმართ სინდისის ქენ ჯნასთან გამკლავება. თუ ექიმი და ლტოლვილი სხვადასხვა კულტურის წამომადგენლები არიან,  მათ შესაძლოა განსხ ვავებული წარმოდგენა ჰქონდეთ  იმაზე, თუ  რას  ნიშნავს ჯანმრთელობა და  როგორი უნდა  იყოს სტრესზე “ნორმალური” ფსიქოლოგიური რეაქცია. ამიტომ, თითოეული პაციენტის შემთხვევაში უნდა გავითვალისწინოთ, თუ  რამ დენად მიზანშეწონილია მასთან ფორმალური ფსიქოთერა პიის ჩატარება და რამდენად მართებულია ფსიქიკური დაა ვადებებისა და  ტრავმების აღმნიშვნელი  ტერმინოლოგიის გამოყენება ფსიქოთერაპიის დროს განსაკუთრებული სიფრთხილე უნდა გამოვიჩინოთ ისეთ შემთხვევებში,  როდესაც ლტოლვილებთან მუშაობა  თარ ჯიმნის მეშვეობით გვიხდება. თუ  ეს შესაძლებელია, თარ ჯიმნის ფუნქცია არ უნდა შეასრულონ ოჯახის წევრებმა, თემის უხუცესებმა ან  სხვა პირებმა, რომელთა თანდას წრებითაც ლტოლვილს არ სიამოვნებს საკუთარ  სამარცხ ვინო  გამოცდილებაზე საუბარი. ეს განსაკუთრებით მნიშ ვნელოვანია მაშინ, როდესაც ქალებს  სექსუალური შეურა ცხყოფა აქვთ გადატანილი, რაც შეიძლება  მთელი ოჯახ ისთვის სამარცხვინო  იყოს. იდეალური იქნება, თუ  ამგვარ პრობლემებზე  იმუშავებს ქალი ფსიქიატრი,  რომელმაც იცის  პაციენტის ენა და კულტურა, თუმცა, პრაქტიკულად ეს ძნელი განსახორციელებელია. ლტოლვილებთან დაკავშირებული ფსიქოლოგიური პრო ბლემების   შესახებ ინფორმაციის  მისაღებად.

ადაპტაციის აშლილობა

ეს  ტერმინი  აღნიშნავს ფსიქოლოგიურ რეაქციებს,  რო მელიც ახალ გარემოებებთან შეგუების დროს აღმოცენდე ბა. ასეთი გარემოებებია: განქორწინება და განშორება, ის ეთი  რადიკალური ცვლილებები, როგორიცაა, მაგ., სამუშ აოს შეცვლა, სკოლიდან უნივერსიტეტში გადასვლა, მიგრა ცია  ან ფიზიკური დეფექტის მქონე შვილის დაბადება. რაც შეეხება ისეთ  შემთხვევებს, როგორიცაა მძიმე  დანაკარგი, ლეტალური დაავადების  ბოლო  სტადია და  სექსუალური ძალადობა, ეს მოითხოვს  სპეციალური სახის ადაპტაციას, რის შესახებაც ქვემოთ გვექნება საუბარი.

კლინიკური მახასიათებლები

ადაპტაციის აშლილობის სიმპტომებია შფოთვა, წუხილი, დაქვეითებული კონცენტრაცია, დეპრესია და გაღიზიანება დობა. ამას  თან ახლავს ვეგეტატიური ნერვული სისტემის აგზნებით გამოწვეული  ისეთი ფიზიკური სიმპტომები, რო გორიცაა გახშირებული გულისცემა და ტრემორი. შეიძლე ბა, აგრეთვე, ვხედავდეთ დრამატულ ან აგრესიულ ქცევას, თვითდაშავების   ერთჯერად ან  განმეორებად ეპიზოდებს და  ალკოჰოლის ან  ნარკოტიკული ნივთიერებების ბორო ტად გამოყენებას. ადაპტაციის აშლილობის დებიუტი, მწ ვავე სტრესულ რეაქციებთან   შედარებით, თანდათანობი თია  და  მისი  მიმდინარეობა უფრო ხანგრძლივია. ხშირად უარესდება სოციალური ფუნქციონირება, რაც დისტრესის ინტენსივობის ხარისხთან ერთად ადაპტაციის აშლილობას ნორმალური  ადაპტაციური რეაქციებისგან  განასხვავებს ცხოვრებისეულმა სტრესულმა  მოვლენებმა შეიძლება დეპრესიის, შფოთვის, შიზოფრენიისა  და სხვა ფსიქიკური აშლილობის პროვოცირება გამოიწვიოს. ამიტომ, ადაპტა ციის აშლილობის დიაგნოზს არ  სვამენ  მაშინ,  როდესაც სახეზეა სხვა  ფსიქიკური  აშლილობები. პრაქტიკაში  ამ აშლილობის დიაგნოსტირება ფაქტობრივად  შფოთვითი  და დეპრესიული აშლილობის გამორიცხვით ხდება. გარდა  ამი სა, ერთერთი დიაგნოსტიკური პირობაა ის,  რომ აშლილო ბამ  ცხოვრებისეული ცვლილებების შემდეგ  მალევე უნდა იჩინოს თავი. ICD10ისა და DSMIVის მოთხოვნების თანახმად,  ადაპტაციის აშლილობა  სტრესული მოვლენი დან სამი თვის   განმავლობაში უნდა  გამოვლინდეს (ICD 10ის მიხედვით,  ჩვეულებრივ, ერთი  თვის  განმავლობაში). მნიშვნელოვანი   არის ის,   რომ  პაციენტის ადრეული  გა მოცდილებისა და მისი პიროვნული თვისებების  შესახებ ინფორმაციის მოპოვების შემდეგ, ნათელი უნდა გახდეს, რომ  ამგვარი  რეაქცია უშუალოდ  არის  დაკავშირებული სტრესულ გამოცდილებასთან და მისი პროპორციულია. დიაგნოსტიკური კატეგორიები ICD10ისა და DSMIVის მიხედვით როგორც ზემოთ უკვე აღვნიშნეთ ICD10ის მიხედვით   ადაპტაციის აშლილობა  დაყოფილია:   დეპრე სიულ რეაქციებად;  შფოთვისა   და   დეპრესიის შერეულ რეაქციებად; რეაქციებად, რომლებსაც  სხვა ემოციური აშლილობა ახლავს თან და რეაქციებად, რომელსაც  ქცევ ითი აშლილობა  ახლავს თან (ქცევით   აშლილობას,  თავის მხრივ,  შეიძლება  ახლდეს ან არ ახლდეს ემოციური აშლილობა). DSMIVში  მოცემულია ექვსი  ტიპის ადაპტაციის აშლილობა.

ეპიდემიოლოგია

ზოგადად,       პოპულაციაში ადაპტაციის აშლილობის გავრცელების  ხარისხი  უცნობია. სავარაუდოდ, ზოგიერთ გარემოში, მაგ., ზოგადი პროფილის საავადმყოფოებსა და პირველადი ჯანდაცვის დაწესებულებებში, ამ  აშლილობის გავრცელების სიხშირე მეტია.  საკმაოდ ბევრი თერაპიული პაციენტის ფსიქიატრიული შემოწმების  შედეგად დადგინ და, რომ  მათგან 12%ს აღენიშნებოდა ადაპტაციის აშლი ლობა; ასევე, ინსულტის მქონე პაციენტების 27%ს.

პროგნოზი

კლინიკური გამოცდილება გვიჩვენებს, რომ ადაპტაციის აშლილობათა  უმრავლესობა  რამოდენიმე  თვე  გრძელდება და მხოლოდ მცირე ნაწილი შეიძლება გაგრძელდეს წლების მანძილზე. ადაპტაციის აშლილობის მქონე პაციენტებზე შემდგომი სისტემური დაკვირვება მწირ ინფორმაციას იძლევა. ზოგიერთი გამოკვლევა აჩვენებს   რომ ზრდასრულებთან ადაპტაციურ აშლილობას კარგი პროგნოზი უკავშირდება, ზოგიერთ მოზარდს კი  შეიძლება ზრდასრულ ასაკში ფსიქიკური აშლილობა განუვითარდეს.

მკურნალობა

მკურნალობა გულისხმობს  პაციენტის  სტრესული პრობ ლემების   გადაჭრას და  ხელს უწყობს ადაპტაციის ბუნე ბრივ  პროცესს. ადაპტაციის ბუნებრივი პროცესი  იმაზეა მიმართული, რომ პაციენტმა ნაკლებად  გამოიყენოს სტრე სული მოვლენების  უარყოფისა და არიდების მექანიზმები. აგრეთვე,  პაციენტს ხელი უნდა შევუწყოთ იმაში, რომ მან გადაჭრას პრობლემები და  წინააღმდეგობა  გაუწიოს  გამკლავების არაადაპტურ  რეაქციებს. შფოთვა, ჩვეულებრივ, მცირდება,  თუ  პაციენტს წავახალისებთ,  ისაუბროს არსე ბულ პრობლემებზე და  გამოხატოს  საკუთარი განცდები. ზოგჯერ საჭიროა, რომ პაციენტმა რამდენიმე დღის განმა ვლობაში ანქსიოლიზური და საძილე საშუალებები  მიიღოს. პრობლემის  გადაჭრაზე  მიმართული კონსულტაციები სტიმულს აძლევს   პაციენტს მოძებნოს  სტრესუ ლი პრობლემების გადაჭრის გზები  და განიხილოს ის,  თუ რამდენად ხელსაყრელია ამა  თუ  იმ სახის ქმედების განხ ორციელება. სამომავლოდ  ეს  საშუალებას  მისცემს მას, ამოირჩიოს  და  განახორციელოს ისეთი ტიპის აქტივობა, რომელიც  პრობლემის გადაჭრაში დაეხმარება. თუ  ეს აქ ტივობა  წარმატებული აღმოჩნდება,   პაციენტი  შემდეგი პრობლემის განხილვაზე გადავა. წარუმატებლობის შემთხ ვევაში კი დაუბრუნდება პირველ პრობლემას და ახლებურ მიდგომას მოსინჯავს.თუ პრობლემის გადაჭრა ვერ ხერხდება,  პაციენტს უნდა ვურჩიოთ შეეგუოს მას. მაინა  და მისი კოლეგები ამტკიცებენ, რომ ადაპ ტაციის აშლილობის მქონე პაციენტებთან  უფრო ეფექტუ რია ხანმოკლე დინამიური და მხარდამჭერი ფსიქოთერაპი ის გამოყენება, ვიდრე მკურნალობის დაწყების დაყოვნება და ინტერვენციის მხოლოდ მაშინ განხორციელება, როდესაც რაიმე პრობლემა იჩენს თავს.

განსაკუთრებული ტიპის ადაპტაცია

ფიზიკურ დაავადებასა და ფიზიკურ დეფექტთან ადაპტაცია ავადმყოფობის შეფასება

ავადმყოფობასთან   ადაპტაცია   არ   შეიძლება   გააზრებულ იქნეს  მხოლოდ  დაავადების  შესახებ  არსებული  ფაქტებისა და მისი ობიექტური შედეგების თვალსაზრისით. ადაპტაცია დამოკიდებულია  იმაზე,  თუ  რა  წარმოდგენა  აქვთ  პაციენტებს საკუთარ დაავადებაზე და რა ზეგავლენას ახდენს ის მათ ცხოვრებაზე, ანუ, როგორ აფასებენ ისინი თავიანთ ავადმყოფობას. პაციენტების და მათი მკურნალი ექიმების შეფასება შეიძლება ერთმანეთს ემთხვეოდეს ან ძალიან გან სხვავდებოდეს, რადგან პაციენტების შეფასება შეიძლება ემყარებოდეს მცდარ ინფორმაციას, ემოციებს და არა ობიექ ტურ  ფაქტებს;  ან, შესაძლოა,  ეს შეფასება  კულტურაში  გა ბატონებული შეხედულებების ზეგავლენით იყოს ჩამოყალი ბებული. ამგვარი შეფასება შეიძლება განამტკიცონ ოჯახის წევრებმა, რომლებიც იზიარებენ პაციენტის შეხედულებებს; ასევე, ოჯახის წევრები შეიძლება ეწინააღმდეგებოდნენ პაცი ენტის თვალსაზრისს, რაც კიდევ უფრო დაამძიმებს მის მდ გომარეობას. ფიზიკურ დაავადებასა და ფიზიკურ დეფექტ თან ადაპტაციაზე მსჯელობისას ყველაზე უფრო ხშირად იყ ენებენ ორ  ტერმინს:  ავადმყოფობით  განპირობებული  ქცევა და ავადმყოფის როლი. განვიხილოთ ეს ტერმინები:

ავადმყოფობით განპირობებული ქცევა

მექეინიკის  მიერ ტერმინი “ავადმყოფობით განპირობებული ქცევა” შემოთავაზებულ  იქნა იმ ქცევის აღსანიშნად, რომელიც ფიზიკურ  ან  ფსიქიკურ აშლილო ბასთან ადაპტაციურ ან  არაადაპტაციურ შეგუებას  უკავ შირდება. ამ   ტიპის ქცევა მოიცავს:  ექიმთან კონსულტა ციას,   მედიკამენტების მიღებას, ნათესავებისა და  მეგო ბრებისგან  დახმარების ძიებას და  უარის თქმას  არაშესა ტყვისი აქტივობების განხორციელებაზე. ამგვარი ქცევები ადაპტაციურია ავადმყოფობის ადრეულ სტადიაზე, მაგრამ შეიძლება  არაადაპტაციური გახდეს, თუ  შენარჩუნდება გამოჯანმრთელების სტადიაზეც,  როდესაც  ადამიანი და მოუკიდებელი უნდა გახდეს. ქცევის ამ ტიპს განაპირობებს პაციენტის რწმენა,  რომ  ის ავად არის და არა  ობიექტუ რად არსებული  დაავადება. ავადმყოფობით  განპირობე ბული ქცევა შეიძლება  ჩამოყალიბდეს  მაშინაც,  როდესაც დაავადება საერთოდ არ აღინიშნება. ზოგად   პრაქტიკაში პაციენტის ამგვარი ქცევა, რომელიც დაავადების არარსე ბობისას მჟღავნდება, მნიშვნელოვან პრობლემას წარმოად გენს, რადგან, თუ  ჩამოყალიბდა, ძნელი აღმოსაფხვრელია. მართალია, ავადმყოფობით განპირობებული ქცევის  ცნება ნაწილობრივ გადაფარავს ავადმყოფის  როლის ცნებას (იხ. ქვემოთ), მაგრამ  მოცემულ  წიგნში ცალცალკეა აღწერი ლი, რადგან  სხვადასხვა წარმოშობისაა. ავადმყოფის როლი საზოგადოება ავადმყოფ ადამიანებს განსხვავებულად ეპყ რობა,  რასაც  პარსონსი  ავადმყოფის  როლს უწოდებს. ავადმყოფის  როლი ორი პრივილეგიისა და ორი ვალდებულებისგან შედგება. ესენია:

• ზოგიერთი სოციალური  პასუხისმგებლობისგან   გათავი სუფლება;
• სხვა ადამიანებისგან დახმარებისა და ზრუნვის მოლოდი ნის უფლება;
• მკურნალობის ჩატარებისა  და ექიმთან თანამშრომლობის ვალდებულება;
• გამოჯანმრთელების სურვილი.

სანამ პიროვნება  ავად არის, ავადმყოფის  როლი მისთვის ადაპტაციურია. თუ  იგი ავადმყოფობის შემდეგაც  აგრძე ლებს ამ როლში ყოფნას, ხდება გამოჯანმრთელების გადა ვადება, რადგან  ის თავს არიდებს პასუხისმგებლობას  და სხვებზე დამოკიდებული რჩება.

ადაპტაცია ფიზიკური დაავადების დებიუტთან

როდესაც ადამიანები ფიზიკურად ავადდებიან, შეიძლება შფოთვას, დეპრესიას ან სიბრაზეს განიცდიდნენ. ჩვეუ ლებრივ, ასეთი  ემოციური რეაქციები დროებითია  და მალევე  სუსტდება,  რადგან  პაციენტს  ახალი სიტუაციის მიმართ მიმღებლობა უვითარდება. ისევე, როგორც სხვა სახის ადაპტაციური რეაქციების დროს,  უარყოფამ ან მინი მიზაციამ შეიძლება  დაიცვას  პაციენტი ძლიერი შფოთვის გან, რომელიც მას დიაგნოზის გაგებისას უჩნდება. მიუხე დავად ამისა, უარყოფა, რომელიც ამ  მხრივ  სასარგებლოა, შეიძლება  არაადაპტაციურიც  იყოს, რადგან  მან  შეიძლება შეუშალოს ხელი ავადმყოფობის ადრეულ  სტადიაზე დახ მარების დროულ მოძიებას,  ხოლო გვიანდელ საფეხურზე პაციენტი მკურნალობის მიმართ ნაკლებად  დამყოლი გახა დოს.   გამკლავების  სხვა სტრატეგიები შეიძლება   დაიყოს ორ ჯგუფად: ემოციის შესუსტებასა და პრობლემის გადაწ ყვეტაზე  მიმართულ სტრატეგიებად  დაძლევის სტრატეგიები,   რომლებიც  ემოციის შესუსტებას  იწვევს, ხშირად შესაბამისია  ავადმყოფობის ადრეული სტადიები სთვის, მაგრამ შემდეგ ეტაპზე მათ ადგილი უნდა დაუთმონ პრობლემის გადაჭრაზე მიმართულ გამკლავების სტრატე გიებს. გამკლავების სტრატეგიებმა შეიძლება  მარცხი  განი ცადონ,  როდესაც მოთხოვნები ძალიან მაღალია, ან როდე საც გამკლავების რესურსები შეზღუდულია. ამას  შეიძლე ბა სხვადასხვა მიზეზი   ჰქონდეს:  დროთა  განმავლობაში რესურსების განლევა, თავის ტვინის დაავადება  ან ტრავმა. სომატური დაავადება, როგორც ფსიქიატრიული სიმპტომების უშუალო გამომწვევი მიზეზი სომატურმა  დაავადებამ,  როგორც სტრესორმა,  შეიძლება ფსიქიატრიული სიმპტომების   აღმოცენება გამოიწვიოს. შფოთვა,  დეპრესია, დაღლილობა,  სისუსტე, წონაში დაკ ლება და  პათოლოგიური ქცევა შეიძლება  უშუალოდ სო მატური   დარღვევებით იყოს  გამოწვეული.    შედარებით გავრცელებული შემთხვევები  მეთექვსმეტე  თავშია მოცემული. ზუსტად ასევე, სექსუალური დის ფუნქცია შეიძლება  გაუარესდეს  სომატური დაავადების ან მისი მკურნალობის შედეგად  ნებისმიერი ამგვარი სიმპტომის  არსებობისას  პიროვნებამ შეიძლება  ექიმს მიმ ართოს. ფსიქიატრმა  სიფხიზლე უნდა  გამოიჩინოს, რათა არ გამორჩეს პაციენტის სომატური დაავადება. სომატური დაავადების მკურნალობით გამოწვეული ფსიქიატრიული სიმპტომები ზოგიერთმა   მედიკამენტმა, რომელიც ფიზიკური   დაა ვადების სამკურნალოდ გამოიყენება, შეიძლება  იმოქმედოს პაციენტის გუნებგანწყობაზე, ქცევასა და ცნობიერებაზე. ამგვარი ეფექტის გამომწვევი მედიკამენტები  მეთექვსმეტე თავშია ჩამოთვლილი.

ადაპტაცია სომატურ დაავადებასთან

ადამიანების უმრავლესობა კარგად ადაპტირდება ფიზიკურ დაავადებასთან, მაგრამ,  როდესაც  ადაპტაცია  ნელა  და არასრულყოფილად მიმდინარეობს, შეიძლება  ფსიქოლოგი ური მკურნალობა გახდეს საჭირო.  ამგვარი მკურნალობა არ უნდა იყოს რთული და სომატური დაავადებების მკურ ნალი  ზოგადი პროფილის პრაქტიკოსები, საავადმყოფოს ექიმები და მედდები, ჩვეულებრივ, წარმატებით  ართმევენ მას  თავს. როგორც წესი, ფსიქიატრი პაციენტს ყველაზე მძიმე პრობლემების დაძლევაში ეხმარება; ასევე, დახმარე ბას უწევს ექიმებსა  და  ექთნებს. უპირველეს ყოვლისა, ხდება ცუდი  ადაპტაციის მქონე  პაციენტების იდენტიფი კაცია,  რომლებიც ვერ   უმკლავდებიან   დაავადებას. ამას, ჩვეულებრივ, აკეთებს პროფესიონალთა ჯგუფი, რომელიც სომატურ  დაავადებებზე მუშაობს. ცუდი  ადაპტაციის მქონედ ისეთი  პაციენტები ითვლებიან,  რომელთა გამო ჯანმრთელების პროცესი უფრო ნელა მიმდინარეობს,  ვი დრე ეს მოსალოდნელია დაავადების სიმძიმიდან გამომდი ნარე.  გუნებგანწყობის აშლილობები ამგვარი პროგრესის შენელების   გავრცელებულ მიზეზს  წარმოადგენს (აღსან იშნავია, რომ  გამოჯანმრთელების შენელებული პროცესი ზოგ  შემთხვევაში  ნორმალურ რეაქციად არის მიჩნეული). პაციენტების ამ  ჯგუფთან გუნებგანწყობის აშლილობების დასადგენად შეიძლება  გამოვიყენოთ კითხვარები სკრინინ გისთვის, მაგრამ  მიღებული რეზულტატები, სულ ცოტა, მოკლე  ინტერვიუს მეშვეობით მაინც უნდა გადამოწმდეს. მოკლე  ინტერვიუ უნდა ჩატარდეს ისეთ  გარემოში, სადაც დაცული იქნება კონფიდენციალობა. ჩვეულებრივ, პაციენ ტის ოჯახის ერთორი წევრისგან უნდა მოვიპივოთ ინფორ მაცია პრობლემებთან  და ავადმყოფობასთან პაციენტის ადაპტაციის შესახებ და, აგრეთვე, გავარკვიოთ, თუ  რას ფიქრობენ ოჯახის წევრები პაციენტის  ავადმყოფობაზე. ზოგიერთი პაციენტი მედიკამენტურ მკურნალობას საჭიროებს, მაგრამ უმრავლესობისთვის უფრო მიზანშე წონილია კონსულტაციის ჩატარება (გვ. ??), რისთვისაც საჭიროა, რომ პაციენტსა და ექიმს შორის ნდობა დამყარდ ეს, რაც,  თავის  მხრივ,  ინტერვიუსთვის  შესაბამისი  დროის დათმობას მოითხოვს. კონსულტაცია იწყება პაციენტისთვის დაავადების ბუნებისა და მისი შესაბამისი მკურნალობის ახს ნაგანმარტებით. ამის შემდეგ, პაციენტს უნდა დავეხმაროთ, რომ მისთვის დიაგნოზი მისაღები გახდეს, რომ ის შეეგუოს ავადმყოფობას და უარი თქვას არაადაპტაციურ ქცევებზე (მაგ., არასაკმარისი დამოუკიდებლობა და მკურნალობის აუცილებლობის უარყოფა). ზოგიერთ შემთხვევაში, შეიძლე ბა სასარგებლო აღმოჩნდეს ისეთი ტექნოლოგიების გამოყ ენება, როგორიცაა საფეხურეობრივი აქტივობები, მოტი ვაციური ინტერვიუირება და ბრაზის მართვა. თუ  პაციენტი  სომატურ დაავადებაზე შფოთვით ან დეპრესიული აშლილობით  რეაგირებს,  ამ   აშლილობების შესაბამისი მკურნალობაა ჩასატარებელი  (იხ.  მეცხრე  და მეთერთმეტე თავები).

შფოთვა

შფოთვას შეიძლება  იწვევდეს ძლიერი ტკივილი, ფიზიკური დამახინჯების   ან  შეუკავებლობის (შარდვისა  და  დეფეკა ციის)   განვითარების მოლოდინი;   აგრეთვე,   სიკვდილის შიში  და ოჯახის მომავალზე წუხილი. ოჯახის წევრები  და მომვლელები, პაციენტის შფოთვის შემსუბუქების მიზნით, ზოგჯერ მალავენ მის რეალურ მდგომარეობას. რადგან მათმა უმრავლესობამ იცის საკუთარი დიაგნოზი, მისი და მალვის მცდელობა მხოლოდ აძლიერებს შიშს (როგორიცაა, მაგ., ტკივილის ან შეუკავებლობის შიში).

დეპრესია

დეპრესია შეიძლება  გამოიწვიოს ოჯახთან და მეგობრებთ ან განშორების  პერსპექტივამ,  ან იმან,  რომ  პაციენტი ვე ღარ  შეასრულებს მისთვის  ღირებულ საქმიანობას. გარდა ამისა, უარყოფითი გუნებგანწყობის მიზეზებია ავადმყო ფობით გამოწვეული  გარეგნული ცვლილებები, ოპერაციის შედეგები და რადიოთერაპიით გამოწვეული  სისუსტე.

დანაშაულის გრძნობა და სიბრაზე

ზოგიერთ  პაციენტს აქვს დანაშაულის გრძნობა,  რადგან თვლის, რომ  გადაჭარბებულ  მოთხოვნებს უყენებს ნათე სავებსა და მეგობრებს. რელიგიურ პაციენტებს შეიძლება სჯეროდეთ, რომ ავადმყოფობა სასჯელია, რომელიც წარ სულში ჩადენილი არასწორი ქმედებებისთვის დაიმსახურეს. პაციენტი მოახლოებული სიკვდილის უსამართლობის გამო შეიძლება  სიბრაზეს განიცდიდეს. ეს განცდა მან შეიძლება ექიმებზე, მედდებსა და ნათესავებზე გადაიტანოს, რამაც, შესაძლოა, გაართულოს პაციენტის მოვლა  (იხ.  ქვემოთ).

დაცვითი მექანიზმები უარყოფა, სხვებზე დამოკიდებულება და გადატანა ის დაცვითი მექანიზმებია, რომლებსაც ყველაზე უფრო ხშირ ად ვხვდებით  მომაკვდავ პაციენტებთან.

• უარყოფა, ჩვეულებრივ,  პირველი რეაქციაა,   რომელიც პიროვნებას  ფატალური ავადმყოფობის გაგების შემდეგ უჩნდება. თავიდან  მან  შეიძლება  არ დაიჯეროს ეს ფაქ ტი და  მშვიდ ცხოვრებას დაუბრუნდეს. უარყოფა  თან დათანობით მცირდება,  როდესაც ადამიანი ურიგდება თავის  ავადმყოფობას, მაგრამ დაავადების პროგრესირე ბასთან ერთად შეიძლება  ხელმეორედ იჩინოს  თავი.  ამ დროს  პაციენტი კვლავ ისე  იქცევა,  თითქოს არაფერი იცის საკუთარი დაავადების ბუნების შესახებ.
• სხვებზე დამოკიდებულება ადაპტაციურია მძიმე ფიზიკური ავადმყოფობის ადრეულ სტადიაზე, როდესაც საჭიროა, რომ პაციენტი პასიურად დაემორჩილოს მკურნალობას. გადაჭარბებული და ხანგრძლივი სხვებზე დამოკიდებ ულება უფრო ართულებს შემდგომ მკურნალობას და ზრ დის ოჯახის წევრების დატვირთვას. როდესაც პაციენტი სიკვდილის პირას იმყოფება, სხვებზე დამოკიდებულება შეიძლება კვლავ ადეკვატური გახდეს.
• გადატანა  ხშირად ესაა სიბრაზე, რომელიც შეიძლება მიმართული იყოს სამედიცინო  პერსონალის ან ნათე სავების მიმართ. მათთვის ამგვარი რეაქცია შეიძლება გაუგებარი   აღმოჩნდეს და  მოთმინება დაკარგონ   პა ციენტთან ურთიერთობისას.  ამის გამო მათ  შეიძლება ნაკლები დრო  დაუთმონ  პაციენტს, რაც  გააძლიერებს მის სასოწარკვეთას. უარყოფას, სხვებზე დამოკიდებულებასა და  გადატანას ჩვეულებრივ მოსდევს მიმღებლობა.  ექიმის მიზანია დაე ხმაროს   პაციენტს  საკუთარი  მდგომარეობის   `მიიღება ში~, სანამ  ავადმყოფობა  ბოლო სტადიაში  გადაიზრდება. ამ   მიზნის  მიღწევა  უფრო ადვილია მაშინ,  როდესაც პა ციენტს, სამედიცინო  პერსონალსა და ნათესავებს შორის კარგი ურთიერთობაა დამყარებული.

ფსიქოლოგიური სიმპტომები

პაციენტის დისტრესს  შეიძლება   დაემატოს  დაავადებითა და მისი მკურნალობით გამოწვეული  ფსიქოლოგიური სიმპტომები.  კავშირები, რომლებიც ხშირად გვხვდება დაავადე ბასა და ფსიქოლოგიურ სიმპტომებს შორის,  შეჯამებულია ცხრილში 16.5. განსაკუთრებით ძლიერი კავშირი არსებობს დისპნოესა და შფოთვას შორის. მედიკამენტურ მკურნალო ბასა და ფსიქოლოგიურ სიმპტომებს შორის დადგენილი კა ვშირები შეჯამებულია ცხრილში 16.6.

მკურნალობა

ჩვეულებრივ, მომაკვდავ პაციენტს ადაპტაციაში ეხმარება სამედიცინო  პერსონალი, რომელიც მის სომატურ დაავადე ბას მკურნალობს.  ფსიქიატრს  მხოლოდ მაშინ იძახებენ, როდესაც აღინიშნება განსაკუთრებული  პრობლემები (იხ. ქვემოთ)  ან საჭიროა პერსონალისთვის დახმარების გაწევა და ტრენინგის  ჩატარება.

მკურნალობის მიზნები

ჰექეთისა  და  ვაისმანის მიხედვით  მომაკვდავი პაციენტების   მკურნალობის    მიზანი უნდა იყოს “შესაფერისი სიკვდილი”, რაშიც ავტორები შემ დეგს გულისხმობენ: რამდენადაც ეს შესაძლებელია, პიროვნება  არ უნდა გრძნობდეს  ტკივილს; ეფექტურად უნდა ფუნქციონი რებდეს  იმ ხარისხით,  რა ხარისხითაც შეუძლია; უნდა გააცნობიეროს და  გადაჭრას არსებული კონფლიქტები; შეძლებისდაგვარად უნდა დაიკმაყოფილოს  ყველა დარ ჩენილი სურვილი; უნდა მიანდოს საკუთარი თავის  მარ თვა იმათ, ვისაც  ენდობა. ამ მიზნების განსხვავებულ ფორმულირებას გვთავაზობს კუბლერროსი. იგი სიკვდილთან ფსიქოლოგიური ადაპტაციის ხუთ  ფაზას გამოყოფს, რომელთა თანმიმდევრობა ყოველთვის ერთი და იგივე არ არის ზოგი შეიძლება  საერთოდ “ამოვარდნილი” იყოს. ამ ფაზების ცოდნა  სასარგებლოა იმ პროფესიონალებისთვის, რომლებიც მომაკვდავ პაციენტებს უწევენ დახმარებას.  ეს ფაზებია:

• უარყოფა და იზოლაცია;
• სიბრაზე;
• ნაწილობრივი მიმღებლობა  (“ვაჭრობა დროის მოგების მიზნით”);
• დეპრესია;
• სრული მიმღებლობა.

სიმპტომების შესუსტება

განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია  ტკივილისა და გაძნელე ბული სუნთქვის   ადეკვატური  კონტროლი და  დელირი უმით  გამოწვეული  დაბნეულობის შემცირება. შფოთვა  და დეპრესია შეიძლება  შემცირდეს  ტკივილისა და გაძნელებ ული სუნთქვის  გაკონტროლების შემდეგ. დელირიუმის გა მომწვევი  მიზეზები  მოცემულია ?? გვერდზე. მომაკვდავი პაციენტების მოვლისას შესაძლებელია ზოგიერთი მნიშ ვნელოვანი სიმპტომის  მკურნალობა. ესენია: დეჰიდრატა ცია,  სამკურნალო საშუალებების  გვერდითი მოვლენები, მეორადი   ინფექციები, კარდიალური ან  რესპირატორული დეკომპენსაცია და ჰიპერკალცემია.

პაციენტისთვის ადაპტაციაში დახმარების გაწევა

აუცილებელია პაციენტთან კარგი ურთიერთობის და მყარება, რათა მან შეძლოს საკუთარი პრობლემების შეს ახებ საუბარი და კითხვების დასმა. ავადმყოფობის ხასიათი მას გულწრფელად და მარტივ ენაზე უნდა განვუმარტოთ. ზოგჯერ ექიმები შიშობენ, რომ ასეთი ახსნა ავადმყოფის მდგომარეობას კიდევ უფრო დაამძიმებს. მიუხედავად იმისა, რომ დეტალების მშრალად მიწოდებამ შეიძლება გამოიწვიოს ამგვარი ეფექტი, უმეტეს შემთხვევაში არ არის ძნელი გა დასაწყვეტი ის, თუ რა სახის ინფორმაცია უნდა მივაწოდოთ პაციენტს დიაგნოზისა და პროგნოზის შესახებ. აუცილე ბელია, რომ პაციენტს ჰქონდეს საშუალება, წარმართოს დისკუსია  და  გამოხატოს  თავისი  წუხილი  და  სურვილები. თუ მას აინტერესებს, როგორია ავადმყოფობის პროგნოზი, სიმართლე  არ  უნდა  დავუმალოთ,  რადგან  მიკიბულმოკიბ ული პასუხები არყევს მომვლელების მიმართ პაციენტის ნდობას. ხოლო თუ  მას არ აქვს სურვილი საკუთარი პრობლემების შესახებ სრულ ინფორმაციას ფლობდეს, მაშინ, ჩვეულებრივ, უკეთესია ამ ინფორმაციის მიწოდება მომა ვლისთვის გადავდოთ. შესაბამის სტადიაზე პაციენტს უნდა ვუთხრათ, თუ  რა შეიძლება გაკეთდეს იმისათვის, რომ მისი დარჩენილი ცხოვრება შეძლებისდაგვარად კომფორტული იყოს. დაავადების შესახებ სრული ინფორმაცია სიმართლეს უნდა  შეესაბამებოდეს,  მაგრამ  გადაწყვეტილების  მიღება იმის  თაობაზე,  თუ  თითოეულ  შემთხვევაში  ინფორმაციის რა ნაწილი გავუმჟღავნოთ, დამოკიდებულია პაციენტის რეაქციებზე და მის მიერ დასმულ შეკითხვებზე. აუცილე ბლობის შემთხვევაში, ექიმი უნდა მიუბრუნდეს პრობლემის უფრო  ღრმა  განხილვას  მაშინ,  როდესაც  პაციენტი  ამისთ ვის მზად იქნება. მნიშვნელოვანია ყოველთვის გვახსოვდეს, რომ მომაკვდავი პაციენტების უმრავლესობა აცნობიერებს საკუთარი ავადმყოფობის პროგნოზს (მიუხედავად იმისა, არიან თუ არა ამის შესახებ უშუალოდ ინფორმირებულნი), მომვლელების ქცევაზე დაკვირვებით მათ შეუძლიათ სწორი დასკვნების გამოტანა. ისინი ხვდებიან, რომ ადამიანები მათ მიერ დასმულ შეკითხვებზე პასუხის გაცემას და მათთან ლაპარაკს ერიდებიან. პაციენტებს, რომლებიც შფოთვას, სიბრაზეს ან სასოწარკვეთილებას განიცდიან, საშუალება უნდა მიეცეთ, გამოხატონ თავიანთი განცდები და მათი გა მომწვევი აზრების შესახებ იმსჯელონ.

პერსონალისთვის ინფორმაციის მიწოდება

მთელმა სამედიცინო პერსონალმა უნდა იცოდეს, თუ  რა ინ ფორმაციას ფლობს პაციენტი. სხვა შემთხვევაში მათ შეი ძლება  ურთიერთგამომრიცხავი  რჩევები  მისცენ  პაციენტს და მისი თანდასწრებით ურთიერთსაწინააღმდეგო მოსაზრე ბები გამოთქვან. თუ  პროცესის ყველა მონაწილემ იცის, თუ რა  არის  პაციენტისთვის  ცნობილი,  ეს მათ  ურთიერთობას გაუადვილებს. წინააღმდეგ შემთხვევაში, მათსა და პაციენტს შორის გაჩნდება დისტანცია, რაც იზოლაციაში მოაქცევს ავადმყოფს და გაართულებს ადაპტაციის პროცესს.

ნათესავებისთვის ინფორმაციის მიწოდება და მხარში ამოდგომა

ნათესავებმა უნდა იცოდნენ, თუ  რა ინფორმაციას ფლობს პაციენტი. ასეთ შემთხვევაში ისინი ნაკლებად  უხერხულად იგრძნობენ   თავს  მასთან საუბრისას.  ნათესავებს ისევე სჭირდებათ   დახმარება, როგორც პაციენტებს.  მათ  შეი ძლება  შფოთვა და დეპრესია განუვითარდეთ და პაციენტის ავადმყოფობის მიმართ უარყოფითი, აგრესიული რეაქცია გაუჩნდეთ. მათ შეიძლება  გაუჩნდეთ დანაშაულის განც დაც.   ასეთი  რეაქციები ხელს  შეუშლის მათ, დაამყარონ ნორმალური ურთიერთობა პაციენტთან და სამედიცინო პერსონალთან.  ნათესავებს სჭირდებათ   ინფორმაცია  პა ციენტის მდგომარეობის შესახებ.  მათ უნდა მიეცეთ შეს აძლებლობა,  ისაუბრონ თავიანთ  განცდებზე  და  მოემზა დონ  გარდაუვალი, მძიმე  დანაკარგისთვის. წინააღმდეგ შემთხვევაში, პაციენტსა და მის ოჯახის წევრებს შორის დისტანცია შეიძლება  გაიზარდოს და ისინი გაუცხოვდნენ ერთმანეთისგან.

სპეციალური მომსახურება

ბევრ  საავადმყოფოში  მომაკვდავი  ადამიანების მოსავლე ლად  ოჯახის ექიმთან და  საავადმყოფოს  პერსონალთან სპეციალისტი ექთნები თანამშრომლობენ.  ასეთ  ექთნებს გავლილი აქვთ  ტრენინგი  მომაკვდავი პაციენტის  რო გორც ფსიქოლოგიური,  ასევე ფიზიკური მოვლის თვალ საზრისით. ზოგჯერ ამგვარ ავადმყოფებს უვლიან პალი ატიური მზრუნველობის კლინიკაში  (ე.წ. ჰოსპისში),  სა დაც შესაძლებელია ყურადღება გამახვილდეს  ისეთ  დე ტალებზე, რომლებიც მომაკვდავი ადამიანის ცხოვრების ხარისხს გააუმჯობესებს. ასეთ ჰოსპისებში  პაციენტებს მაშინ  ათავსებენ, როდესაც მათი მოვლა   სახლის პირო ბებში არაპრაქტიკულია. ასეთი  კლინიკის თანამშრომლები უზრუნველყოფენ  პაციენტის დროებით მოვლას  და  ამით უმსუბუქებენ  ტვირთს იმ ადამიანებს,  რომლებიც სახლის პირობებში უვლიან  ავადმყოფს.

ფსიქიატრთან პაციენტის გადამისამართება

ფსიქიატრთან  პაციენტის გადამისამართება  ხდება მაშინ, როდესაც სახეზეა მძიმე  ხასიათის ფსიქიატრიული სიმპ ტომები  ან  ქცევითი  დარღვევები. ეს ხდება შემდეგი ტიპის პაციენტების გამოკვლევისა   და  მართვის მიზნით:

• დეპრესიული პაციენტების, რათა  დადგინდეს დეპრესიის მიზეზი   და  გადაწყდეს თუ  რომელი ტიპის მკურნალო ბის  ჩატარებაა უკეთესი  მედიკამენტურის თუ  სტრუქ ტურირებული ფსიქოთერაპიის.
• არაკომუნიკაბელური   პაციენტების,    რომლებსაც არ სურთ საუბარი თავიანთ  ავადმყოფობაზე.
• პაციენტების, რომლებიც უარს  ამბობენ  თანამშრომლო ბაზე. ასეთი პაციენტები არ იღებენ ავადმყოფობის გამო თავსმოხვეულ სოციალურ შეზღუდვებს, არ ადგენენ საჭირო  გეგმებს და არ იღებენ აუცილებელ გადაწ ყვეტილებებს. გარდა ამისა,        ფსიქიატრთან  პაციენტის მომართვა მიზანშეწონილია:
• ხანგრძლივი პრობლემების  დროს,  რომლებსაც ამძიმებს დაავადება და  რომლებიც უკავშირდება   პაციენტის პიროვნულ თვისებებსა და ოჯახურ კონფლიქტს.
• სხვა სიმპტომების არსებობისას.  ასეთი პაციენტებისთვის შფოთვა               და    დელირიუმი    ჩვეულებრივი მოვლენაა, რის მოვლასაც სამედიცინო  პერსონალი ფსიქიატრის დახმარების გარეშეც ახერხებს. გამონაკლისს წარ მოადგენს დელირიუმი ფსიქოზური სიმპტომებით.

დეპრესიული აშლილობის მართვა

დეპრესიული აშლილობა  შეიძლება  გამოიწვიოს  ისეთმა სიმპტომებმა, როგორებიცაა  ტკივილი და   სუნთქვის გართულება. აუცილებელია   ამ   სიმპტომების   შესაბამისი მკურნალობა. თუ  მედიკამენტი პოტენციურად დეპრესიის გამომწვევია  მისი   დოზა    ან   უნდა შევამციროთ,  ან ის სხვა პრეპარატით უნდა ჩავანაცვლოთ. ავთვისებიანი  სიმსივნის განვითარების გვიანდელ სტადიაზე საკმაოდ  ძნელია დეპრესიული  აშლილობის   ზოგიერთი სიმპტომის  შეფასება. მაგ.,  წონაში კლება,  ანორექსია, უძილობა,  ინტერესის   დაკარგვა    და    დაღლილობა   ყველაფერი ეს შეიძლება  ფიზიკური დაავადებით  იყოს გამოწვეული.  ხოლო დილას ადრე  გაღვიძება, უკიდურესი სასოწარკვეთილება და  საკუთარი თავის  დადანაშაულებ  უფრო ზუსტ მინიშნებას გვაძლევს  დიაგნოზის შესახებ. სიფრთხილე უნდა გამოვიჩინოთ სუიციდური აზრების შეფასებისას: თუ კონსულტაციები და დაავადების მართვის გაუმჯობესება არ იწვევს გუნებგანწყობის გამოსწორებას, მაშინ   პაციენტს  უნდა   დავუნიშნოთ   ანტიდეპრესანტები და ყურადღებით მივადევნოთ თვალი მკურნალობის პროცესს. საწყისი დოზა  მცირე უნდა იყოს და, საჭიროების შემთხვევაში, შეიცვალოს სხვა ანტიდეპრესანტით,  რათა მივაკვლიოთ ისეთ  მედიკამენტს, რომლის მიმართაც პაციენტი უფრო ტოლერანტულია.

კონტაქტი ექიმებსა და ექთნებთან

კონტაქტი ექიმებსა და ექთნებთან ძალზე  მნიშვნელოვანია. მას    შემდეგ, რაც ფსიქიატრი  მკურნალობის  გეგმას შეადგენს, ხშირად  მკურნალობის  პროცესს  სწორედ   ეს პერსონალი წარმართავს. მომაკვდავი  პაციენტის მოვლის შესახებ. გლოვა და მძიმე დანაკარგთან ადაპტაცია სიტყვები: მძიმე  დანაკარგი,  გლოვა და დარდი ზოგჯერ სინონიმურია, მაგრამ  მათ  სხვადასხვა დატვირთვა აქვთ, რაც მნიშვნელოვანია ფსიქიატრიისთვის.

• მძიმე     დანაკარგი   საყვარელი   ადამიანის   სიკვდილს უკავშირდება.
• გლოვა არის მძიმე  დანაკლისზე უნებლიე  ემოციური  და ქცევითი რეაქცია.
• ტრაური ესაა იმ ქცევებისა და რიტუალების შეგნებული შესრულება, რომლებიც მძიმე დანაკარგზე სოციალურად დადგენილ  რეაქციას წარმოადგენს. ეს ქცევები  და რიტუალები თავიანთი ფორმითა  და  ხანგრძლივობით განსხვავებულია სხვადასხვა სოციალურ და  რელიგიურ ჯგუფში.

კლასიფიკაციის სისტემები ყოველთვის ერთნაირად არ ასახავს ამ    განსხვავებებს.   ICD10ში   მძიმე   დანაკარგი განსაზღვრულია, როგორც z63.4, ანუ განეკუთვნება კატეგორიას “ფაქტორები,  რომლებიც  გავლენას   ახდენს ჯანმრთელობის სტატუსზე და ჯანდაცვის სამსახურებთან კონტაქტზე”. DSMIVში  კი როგორც “მდგომარეობა, რომელზეც შეიძლება  კლინიცისტის ყურადღება  იქნეს ფოკუსირებული”. ამგვარად, ამ  ტერმინს უფრო მძიმე დანაკარგზე რეაქციის აღსანიშნად იყენებენ, ვიდრე თავად ფაქტის.  ICD10ში   დარდი კოდირებულია, როგორც ადაპტაციის აშლილობა,  მაგრამ  გამოყენებულია  ტერმინი “გლოვის  რეაქცია”.    ტრაური,  რომელიც სოციალური ქცევის   ფორმას  წარმოადგენს, არ არის აშლილობა  და, შესაბამისად, არ არის შეტანილი არც ერთი კლასიფიკაციის ინდექსში.  ამ  თავში  ტერმინით  “რეაქცია დანაკარგზე” აღინიშნება მძიმე  დანაკარგზე  ნებისმიერი ტიპის რეაქცია (როგორც ნორმალური, ასევე პათოლოგიური). ნორმალურ რეაქციებს “გლოვა” ეწოდება, ხოლო პათოლოგიური გლოვა და დეპრესიული აშლილობები ანომალიური  რეაქციებია.

გლოვა

გლოვა უწყვეტი პროცესია, მაგრამ მეტი  სიცხადისთვის ის შეიძლება  სამ საფეხურად დაიყოს პირველი  საფეხურის ხანგრძლივობა რამდენიმე საათი ან   რამდენიმე დღე  შეიძლება   იყოს.  ამ   დროს ვხედავთ უარყოფას, რაც ვლინდება ემოციური რეაქციის სისუსტეში (“ემოციური  სიჩლუნგე”). მას  ხშირად თან ახლავს არარ ეალურობის განცდა. პიროვნება   ბოლომდე ვერ  აღიქვამს ახლობელი ადამიანის გარდაცვალებას. ის შეიძლება  მოუს ვენრად იყოს და ისეთ  შთაბეჭდილებას ტოვებდეს, თითქოს გარდაცვლილ ადამიანს ეძებს. მეორე საფეხური  რამოდენიმე კვირიდან  დაახლოებით 6 თვემდე გრძელდება, თუმცა, შეიძლება  ბევრად  უფრო დიდხანს  გასტანოს.  ამ  დროს ადამიანი წუხს, ტირის, მას ეუფლება   მარტოობის  განცდა   და   პერიოდულად  გარ დაცვლილი ადამიანი ძლიერ ენატრება.  ამ  საფეხურზე შფოთვა ჩვეულებრივი  მოვლენაა.  პიროვნება,   რომელმაც დანაკლისი განიცადა, შფოთვიანი და მოუსვენარია, აქვს ცუდი ძილი, უჩივის  უმადობას და შეიძლება  პანიკის  შეტე ვები  ჰქონდეს.  ბევრ  ადამიანს აქვს დანაშაულის განცდა იმის  გამო, რომ  გარდაცვლილს საკმარისად  კარგად  ვერ მოუარა. ზოგიერთი ადამიანი განიცდის სიბრაზეს და საკუთარი  დანაშაულის განცდის პროექციას ახდენს (მაგ., ადანაშაულებს ექიმებს ან სხვა ადამიანებს იმაში, რომ მათ მაქსიმალურად  კარგად  არ მოუარეს გარდაცვლილს). ბევრ მათგანს აგრეთვე  ისეთი განცდა ეუფლება, თითქოს გარ დაცვლილი ადამიანი მათ  გვერდითაა. დაახლოებით ათი დან ერთს შეიძლება  ხანმოკლე ჰალუცინაციებიც ჰქონდეს. პიროვნება  გამუდმებით იგონებს გარდაცვ ლილ ადამიანს და ხანდახან ამ  მოგონებებს აკვიატებული ხატების სახე აქვს. ხშირია სოციალური ურთიერთობები სთვის  თავის არიდება. გავრცელებულ მოვლენას წარმოად გენს ფიზიკური ხასიათის ჩივილები . დაქვრივებული ქალები უფრო ხშირად ითხოვენ  სა მედიცინო დახმარებას, ვიდრე ისინი, ვისაც  დანაკარგი  არ განუცდია.  მესამე საფეხურზე ეს სიმპტომები სუსტდება და ადა მიანი ყოველდღიურ საქმიანობას უბრუნდება.  პიროვნება თანდათანობით  ურიგდება დანაკარგს და იხსენებს იმ სა სიამოვნო წუთებს, რომლებიც გარდაცვლილ ადამიანთან ერთად გაუტარებია. ხშირად სიმპტომები  ხელახლა იჩენს თავს, რაც გარკვეულ თარიღებთან არის დაკავშირებული (მაგ., გარდაცვალების დღე). მართალია, ამ საფეხურების ცოდნა  სასარგებლოა, მა გრამ ისიც გასათვალისწინებელია, რომ  ინდივიდუალური რეაქციები არ არის ყოველთვის ერთნაირი  და არც ერთი მახასიათებელი  არ არის უნივერსალური.

პათოლოგიური გლოვის გამომწვევი მიზეზები

ჩვეულებრივ ითვლება, რომ  პათოლოგიური გლოვის ალბათობა უფრო მაღალია მაშინ, როდესაც:

• სიკვდილი უეცარი და მოულოდნელია;

 

• პიროვნებას  ძალიან ახლო ან  ამბივალენტური ურთიერ თობა  ჰქონდა გარდაცვლილ ადამიანთან   ან  მასზე  იყო დამოკიდებული;
• პიროვნება   დაუცველია,  უჭირს   საკუთარი   განცდების გამოვლენა  ან  ადრე   აღენიშნებოდა ფსიქიკური აშლი ლობა;
• პიროვნება  ვალდებულია მოუაროს  ბავშვებს და ამიტომ იოლად ვერ  ავლენს  დარდს.

მორბიდულობა მძიმე დანაკარგის შემდეგ ზოგიერთმა  გამოკვლევამ. უჩვენა, რომ  განსაკუთრებით  მძიმე   დანაკარგის   შემთხ ვევაში, მომხდარი ფაქტიდან პირველი ექვსი თვის   განმა ვლობაში გაზრდილია  მეუღლეების   ან  სხვა ახლო ნათე სავების სიკვდილიანობის პროცენტული მაჩვენებელი, რისი მიზეზიცაა  გულის დაავადებები, ავთვისებიანი  სიმსივნე, ღვიძლის ციროზი, სუიციდი და  უბედური შემთხვევა.  რა განაპირობებს  ასეთ კავშირებს,  ზუსტად არ არის დადგე ნილი; სავარაუდოდ, მიზეზი   განსხვავებულია  სხვადასხვა ვითარებებში. ამ   დროს ხშირია სუიციდის  შემთხვევები, ეკონომიური მდგომარეობის გაუარესება და გაზრდილია ფსიქოლოგიური მორბიდულობა.

დარდის მართვა

დარდი   ეს ნორმალური რეაქციაა.  ადამიანების უმეტე სობა დარდს ოჯახის წევრების, მეგობრების, მოძღვრის და გლოვის რიტუალების დახმარებით უმკლავდება. ზოგიერთ დასავლურ საზოგადოებაში  ბევრ  ადამიანს არ აქვს კავ შირი  რელიგიასთან; მათი გლოვის რიტუალები  შეიძლება არ იყოს მკვეთრად გამოხატული და ოჯახის წევრები შეიძლება მათგან შორს იმყოფებოდნენ.  ამ და კიდევ სხვა მიზეზთა   გამო ოჯახის  ექიმი  თამაშობს მნიშვნელოვან როლს იმ ადამიანების ცხოვრებაში, რომლებმაც მძიმე და ნაკარგი  განიცადეს.  პათოლოგიური გლოვის შემთხვევაში ადამიანებმა შეიძლება  ფსიქიატრსაც მიმართონ.ზოგიერთი  საერთო პრობლემის გარდა,   ამ   ადამიანებს ინდივიდუალური ხასიათის პრობლემებიც  აქვთ. მაგ.,  ახ ალგაზრდა ქვრივ მამაკაცს, რომელსაც მცირეწლოვანი შვილები  ჰყავს,  ბევრი ისეთი სირთულე   ექმნება,   რომელიც  ხანშიშესული ქვრივი  მამაკაცის  წინაშე  არ დგება, რადგან  უკვე ზრდასრული შვილები ჰყავს და ისინი თავად ეხმარებიან მას.  აგრეთვე,  დედას,  რომელიც მკვდრადშო ბილ შვილზე  დარდობს, განსაკუთრებული პრობლემები აწუხებს (იხ.   ქვემოთ). მართვის   დაგეგმვისას, ზოგადი მიმართულების გარდა  (რაზეც ქვემოთ იქნება ყურადღება გამახვილებული), მნიშვნელოვანია პაციენტის ინდივიდუ ალური ვითარებების გათვალისწინებაც.

კონსულტაცია

ამ  დროს იმავე ტიპის კონსულტაციები ტარდება, როგორ იც სხვა სახის ადაპტაციური რეაქციების დროს. ადამიანმა, რომელმაც მძიმე  დანაკარგი  განიცადა,  უნდა ილაპარაკოს თავისი დანაკარგის  შესახებ, გამოხატოს მწუხარება, დანა შაულის გრძნობა ან სიბრაზე და გააცნობიეროს გლოვის ნორმალური მიმდინარეობის  პროცესი. უნდა იცოდეს, რომ მას შეიძლება  გაუჩნდეს უჩვეულო განცდები  ილუზიები, ჰალუცინაციები ან განცდა იმისა, თითქოს გარდაცვლილი ადამიანი მის გვერდით იმყოფება. წინააღმდეგ შემთხვევაში ასეთმა გამოცდილებამ შეიძლება პიროვნების შეშფოთება გამოიწვიოს.  ადამიანს შეიძლება   დასჭირდეს   დახმარება, რათა:

• აღიაროს, რომ დანაკარგი  რეალობაა;
• გაიაროს დარდის საფეხურები;
• შეეგუოს გარდაცვლილი ადამიანის გარეშე ცხოვრებას. ასევე, რათა   გადალახოს დარდის  პირველი საფეხური(დანაკარგის   უარყოფა)  და   მივიდეს   რეალობის  მიმღებლობამდე. 

გარდაცვლილი ადამიანის  სხეულის  ყურება და  მისი  ნივთების დალაგება  ეხმარება  ამ  პროცესს, ამი ტომ  პიროვნებას  ხელი უნდა შევუწყოთ, რათა  მან  განახ ორციელოს ამგვარი აქტივობები. განხილული უნდა იქნეს ისეთი პრაქტიკული ხასიათის პრობლემები, როგორებიცაა, მაგ., დაკრძალვის ორგანიზება და ფინანსური სირთულეე ბი.  ახალგაზრდა ქვრივს შეიძლება  დავეხმაროთ პატარა ბავშვების მოვლაპატრონობაში და იმაში, რომ  ბავშვების თანდასწრებით  ზედმეტად  არ შეიკავოს თავი  დარდის გამოხატვისგან.  გარკვეული დროის  შემდეგ,  პიროვნებას უნდა დავეხმაროთ, რომ მან შეძლოს აღადგინოს  სოციალ ური კონტაქტები, ისაუბროს სხვა ადამიანებთან საკუთარი დანაკარგის  შესახებ, გაიხსენოს გარდაცვლილ ადამიანთან ერთად გატარებული  ბედნიერი მომენტები და იფიქროს იმ პოზიტიურ აქტივობებზე, რომელთა  განხორციელებასაც გარდაცვლილი ადამიანი მისთვის  მოისურვებდა. მშობლებს, რომლებიც მკვდრადშობილ  ბავშვზე დარდო ბენ, სპეციალური დახმარება სჭირდებათ.  მათ უნდა ვურჩიოთ,  დაარქვან  გარდაცვლილ ბავშვს სახელი და  ნახონ მისი  ცხედარი. თუ  ისინი გრძნობენ,  რომ  ამისთვის  მზად არ არიან,  მოვიძიოთ გარდაცვლილი ბავშვის ფოტო, რომ ლის შეხედვასაც მშობლები  შეძლებენ, თუ  მომავალში ამის სურვილი ექნებათ. ამგვარი ზომების მიღება  კონსულტა ციებთან  ერთად შეამცირებს მკვდრადშობილი ბავშვის დედის მძიმე  მდგომარეობას იმ მშობლებთან შედარებით, ვისაც  ასეთი  დახმარება არ მიუღია 

მედიკამენტური მკურნალობა

მედიკამენტური მკურნალობით   ნორმალური დარდით გამოწვეული  დისტრესის თავიდან  აცილება ვერ  ხერხდება, მაგრამ  ასეთი  მკურნალობის ჩატარება  შეიძლება  გან საკუთრებულ   ვითარებებში აუცილებელი  იყოს. დარდის პირველ   საფეხურზე ძილის მოსაწესრიგებლად  ან   ძლიერი შფოთვის  შესასუსტებლად შეიძლება  საჭირო  გახდეს რამოდენიმე დღის  განმავლობაში  საძილე  და  ანქსიოლიტური მედიკამენტების გამოყენება.  მეორე  საფეხურზე, დეპრესიული აშლილობის სიმპტომების  შემთხვევაში, შეიძლება  მიზანშეწონილი იყოს  ანტიდეპრესანტების მიღება, თუმცა, მოცემულ ჯგუფში მათი გამოყენების ეფექტურობა არ არის საკმარისად შესწავლილი. მეორე საფეხურზე, იმისათვის,  რომ შესუსტდეს  ძლიერი შფოთვა, შეიძლება  მართებული  იყოს ხანმოკლე  მედიკამენტური მკურნალობის ჩატარება.

ფსიქოთერაპია

ფსიქოთერაპიის ჩატარება ყველა იმ ადამიანთან, ვინც მძიმე   დანაკარგი   განიცადა,   არ   არის   მიზანშეწონილი. გარდა ამისა, არ არის დამტკიცებული, რომ მათთვის ფსიქოთერაპიის   ჩატარება   სასარგებლოა.   რამოდენიმე ფაქტი მეტყველებს იმაზე, რომ კრიზისული ინტერვენცია შეიძლება სასარგებლო იყოს იმ ადამიანებისთვის, რომ ლებიც პათოლოგიური დარდის რეაქციის განვითარების მაღალი რისკის ქვეშ იმყოფებიან, მაგრამ მისი გამოყენება ყველა იმ პირთან, რომელიც განიცდის დარდს მძიმე დანაკარგის გამო, არ არის მიზანშეწონილი. მარმარმა და მისმა კოლეგებმა შეისწავლეს დინამიკური ფსიქოთერაპიის ხანმოკლე კურსის ეფექტი და დაადგინეს, რომ ეს მეთოდი არ არის უფრო ქმედითი, ვიდრე ურთ იერთმხარდამჭერი  ჯგუფების  გამოყენება. ფსიქოთერაპიის  ჩატარებამ  იმ  ადამიანების  ჯგუფ თან, რომლებსაც მეუღლეები გარდაეცვალათ, არ აჩვენა უკეთესი შედეგები საკონტროლო ჯგუფთან შედარებით, რომელსაც  თერაპია  არ  ჩატარებია. პათოლოგიური დარდის დროს დინამიკური ფსიქოთერაპიის გამოყენება სერიოზულ არგუმენტებს ეფუძნება,  მაგრამ  მისი  ეფექტურობა  ჯერჯერობით  არ არის შესწავლილი (კლარკ, 2004).

 

s://www.qwelly.com

• Share Post
• Twitter
• Facebook
• Google +1
• Email